គម្រូសារណា

                                                                        ជំពូទី១

                                             សេចក្ដិផ្ដើម

១.១ លំនាំបញ្ហានៃការស្រាវជ្រាវ       

            ក្រោយពីសម័យអង្គរបានបញ្ចប់ទៅប្រទេសខ្មែរ ចាប់ផ្ដើមធ្លាក់ចូលក្នុងភាពចលាចលប្រទេសជាតិបែកបាក់កាប់ចាក់គ្នាឯងធ្វើឲ្យប្រទេសជិតខាងឆ្លៀតឪកាសឈ្លានពានទឹកដី និងគ្រប់គ្រងលើ អធិបតេយ្យភាពរបស់ខ្មែរ ។ សម័យកាលដ៏ជូរចត់នេះបានអូសបន្លាយរហូតដល់ការគ្រប់គ្រងនៃពួក អាណានិគមនិយមបារាំង ។ ក្នុងរយៈកន្លងទៅដែលខ្មែរនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ពួកអាណានិគមបារាំងនេះ គឺជា សម័យកាលមួយដែលវប្បធម៌អឺរ៉ុបបានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងផ្កាប់មុខមកលើប្រជាជនខ្មែរ  អ្វីដែលប្រជាជនខ្មែរចាំមិនភ្លេច នោះ គឺការកៀបសង្កត់សង្កិនមកលើប្រជាជនខ្មែរ ធ្វើឲ្យសង្គមគ្រួសារខ្មែរជួបប្រទះនូវបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចយ៉ាងធ្ងន់ ធ្ងរ ( អ្នកដែលមានជីវភាពធូរធារតាមបែបខ្មែរបុរាណក្លាយជាក្រក្សត់គ្រួសារដែលក្រីក្រល្មមអាច រស់នៅបានដោយសុខក្លាយជាក្រដុនដាប ឯអ្នកមានក៏ក្លាយជាអ្នកមាន បែបអឺរ៉ុបលែងចេះយោគ យល់គ្នា ) ។ បារាំងមើលងាយខ្មែរនិងគាបសង្កត់ខ្មែរធ្វើឲ្យខ្មែរមានការក្ដៅក្រហាយហើយស្អប់ខ្ពើមបារាំងកាន់ តែខ្លាំង ។ ជាក់ស្ដែងប្រទេសកម្ពុជាបច្ចុប្បន្នបានបាត់បង់ទឹកដីដោយសារបារាំងកាត់ឲ្យប្រទេសយួន និង ធ្វើឲ្យប្រជាជនខ្មែរគ្រប់រូបមានការសោកស្ដាយចំពោះការបាត់បង់ទឹកដីអរិយធ៌មនេះ ។ បើទោះបីជាមានការ ខិតខំប្រឹងប្រែងដណ្ដើមទឹកដីត្រឡប់មកវិញ យ៉ាងណាក៏នៅតែមិនអាចទាមទារមកវិញបានទាំងស្រុង ដែរ ។ ដើម្បីកុំឲ្យមានការបាត់បង់ទឹកដីអរិធ៌មបន្តទៅទៀតយើងទាំងអស់គ្នាត្រូវអប់រំកូនចៅជំនាន់ក្រោយឲ្យ ចេះថែររក្សាការពារឲ្យបានគង់វង្ស នូវទឹកដី អរិយធ៌មរបស់ខ្មែរយើង។ ហេតុនេះហើយទើបក្រុមយើងខ្ញុំលើកយកប្រធានបទ ““ សិក្សាពីការអប់រំសម័យអាណាព្យាបារាំង១៨៦៣-១៩៥៣នៃគ.ស មកធ្វើការស្រាវជ្រាវទុកជាការបំភ្លឺ និងទុកជាការ ដាស់តឿនប្រជាជនខ្មែរទាំងមូលឲ្យចេះ ថែរក្សាការពារទឹកដី អរិធ៌មរបស់ខ្លួនកុំឲ្យបាត់បង់ តទៅទៀត។

១.២.  ចំណោទបញ្ហានៃការស្រាវជ្រាវ

                   ការអប់រំដ៏ប្រសើរបំផុត គឺការអប់រំពោរពេញទៅដោយការប្រគួតប្រជែង ដែលអភិវឌ្ឍសមត្ថភាពក្នុងការដោះស្រាយបញ្ហា ក្នុងការគិតប្រកបដោយសុភវិនិច្ឆ័យ និងការអប់រំសិលធម៌សម្រាប់ទ្រទ្រង់អាជីពការងារ ដូច្នេះហើយបានជាក្រសួងអប់រំកំពុងតែពង្រីកគុណភាពអប់រំនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ឲ្យមានគុណភាពកាន់តែល្អប្រសើរឡើង ។ការពង្រីកគុណភាពគឺត្រូវពង្រឹងភាពជាអ្នកដឹកនាំ ព្រោះការដឹកនាំនេះហើយជាគន្លឹះដែលមិនអាចខ្វះបានសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍន៍ធនធានមនុស្សដើម្បីដើរឲ្យទាន់ប្រទេសេជិតខាងក្នុងតំបន់ប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ និងបណ្ដាប្រទេសផ្សេងៗទៀតក្នុងពិភពលោក ។

                   ប្រវត្តិសាស្រ្តកម្ពុជាគឺជារឿងរ៉ាវចាំបាច់បំផុតសម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរគ្រប់រូប ដែលត្រូវតែសិក្សាឲ្យបានស៊ីជម្រៅជាពិសេសសម័យអាណាព្យាបាលបារាំងដែលពោរពេញទៅដោយភាពអយុតិ្តធម៌ ភាព ឃោរឃៅ ភាពដុនដាប កំហុសឆ្គង ការខាតបង់ និងភាពឈឺចាប់ដែលនៅតែដក់ជាប់ក្នុងក្រអៅ បេះដូងប្រជាជនកម្ពុជា ។ ដូច្នេះយើងត្រូវតែសិក្សាឲ្យដឹងច្បាស់ថា​

            -ហេតុអ្វីបានជាអាណា ព្យាបាលបារាំងចង់បំបាត់អក្សរសាស្រ្ដខ្មែរ ?

            -តើបារាំងចូលមកគ្រប់គ្រងប្រទេសខ្មែរដោយរបៀបណា ?

            -តើអាណាព្យាបាលបារាំងបានរៀបចំកម្មវិធីអប់រំរបស់ខ្មែរបែបណាដែរ ?

            -តើខ្មែរដណ្ដើមឯករាជ្យជាតិមកវិញបានដោយរបៀបណា ?

១.៣. គោលបំណងនៃការស្រាវជ្រាវ

            ការស្រាវជ្រាវគឺជាការស្វែងរកទិន្នន័យ និងជាប្រព័ន្ធសម្រាប់ព័ត៌មានថ្មី និងមានប្រយោជន៍ជាក់លាក់លើប្រធានបទណាមួយ ។ដើម្បីឲ្យក្រុមនិស្សិតយើងខ្ញុំបានសិក្សាស្រាវជ្រាវ និងស្វែងយល់ពីការអប់រំក្នុងអំឡុងពេលដែលបារាំងត្រួត្រាមកលើប្រទេសកម្ពុជា ។ដើម្បីឲ្យក្រុមនិស្សិតចេះធ្វើការងារជាក្រុម និងបង្កើនទំនាក់ទំនងល្អក្នុងសង្គម ក្នុងការស្រាវជ្រាវ ដើម្បីឲ្យក្រុមនិស្សិតអាចចូលរួមផ្ដល់យោបល់ ជួយកែលំអរនូវចំនុចខ្វះខាតនូវពេលឡើងធ្វើបទបង្ហាញ ។

            ក្រុមយើងខ្ញុំធ្វើការស្រាវជ្រាវលើប្រធានបទនេះដោយមានគោលបំណងដូចខាងក្រោម៖

            -ចង់ដឹងច្បាស់អំពីប្រវត្តិអប់រំរបស់ប្រទេសកម្ពុជានាសម័យអាណាព្យាបាលបារាំងបារាំង

            -ចង់បំផុសឲ្យជនជាតិខ្មែរជំនាន់ក្រោយនៅតែបន្តការស្វែងយល់ ការស្រាវជ្រាវ ការចង់ចាំ និងមានស្មារតីភ្ញាក់រលឹកជានិច្ចអំពីការអប់រំរបស់ខ្លួនក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង

            -ចង់ដឹងពីមូលហេតុពិតប្រាកដនៅពីក្រោយការគ្រប់គ្រង់របស់បារាំងមកលើកម្ពុជា

            -ចង់ដឹងអំពីកំហុសឆ្គងរបស់អ្នកដឹកនាំខ្មែរនាសម័យនោះដើម្បីបង្ការកុំឲ្យកើតមានម្ដងទៀត

            -ចង់ដឹងអំពីចលនាបះបោររបស់ខ្មែរដើម្បីទាមទារឯករាជ្យ

            -ចង់ស្វែងយល់ពីទំនាក់ទំនងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង ជាមួយសម័យកាលផ្សេងទៀតដែលកើតឡើងបន្តបន្ទាប់គ្នាដើម្បីបំភ្លឺចំណេះដឹងខាងប្រវត្តិសាស្រ្តឲ្យកាន់តែច្បាស់បន្ថែមទៀត។

១.៤.ដែនកំណត់នៃការស្រាវជ្រាវ

            ការសិក្សាស្រាវជ្រាវនេះក្រុមយើងខ្ញុំបានស្រាវជ្រាវទៅលើ ការអប់រំសម័យអាណាព្យាបាលបារាំងចាប់តាំងពីបារាំងបានមកត្រួតត្រាលើប្រទេសកម្ពុជារហូតកម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យវិញ(១៨៦៣-១៩៥៣)ដោយ​បានប្រមូលឯកសារជាច្រើន ដែលទាក់ទងនឹងសម័យនេះ។ ក្រុមយើងខ្ញុំបានខិតខំប្រមូលឯកសារជា​ច្រើ​នតាមបណ្ណាគារផ្សេងៗក្នុងក្រុងបាត់ដំបងរួមជាមួយបណ្ណាល័យក្នុងវិទ្យាស្ថានគរុកោសល្យបា​​ត់ដំ​​​​បងព្រមទាំងទាញយកឯកសារ និងរូបភាពផ្សេងទៀតដែលពាក់ព័ន្ធពីក្នុងប្រព័ន្ធអ៊ីនធឺណែត។

១.៥.រចនាសម្ព័ន្ធនៃការស្រាវជ្រាវ                                           

          ១.៥.១.ជំពួកនៃការសិក្សាស្រាវជ្រាវ

          ការស្រាវជ្រាវនេះត្រូវបានចែកចេញជា​៥ជំពួកដូចខាងក្រោម៖

            -ជំពួកទី ១៖ សេចក្តីផ្តើម ជំពួកនេះបង្ហាញពីលំនាំនៃការសិក្សាស្រាវជ្រាវ ចំណោទបញ្ហានៃការស្រាវជ្រាវ គោលបំណង ដែនកំណត់ វិសាលភាព រចនាសម្ព័ន្ធ និងវិធីសាស្ត្រនៃការសិក្សាស្រាវជ្រាវ​ ។

            -ជំពួកទី ២៖​ រំលឹកទ្រឹស្តីទៅលើការអប់រំ

            ការរំលឹកទ្រឹស្តីគឺផ្តោតទៅលើទ្រឹស្តីអប់រំដែលត្រូវបានលើកឡើង     ​​ រឺចងក្រងដោយអ្នកប្រាជ្ញ រឺបុគ្គលដែលទទួលបាននូវជោគជ័យទាំងឡាយ    ដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងការអភិវឌ្ឍន៏នៅក្នុងវិស័យអប់រំ។

            -ជំពួក ៣ ៖  វិធីសាស្រ្ដស្រាវជ្រាវយើងប្រើវិធីសាស្រ្ដ   ប្រមូលទិន្ន័យ វិភាគ ទិន្ន័យចម្បង ទិន្ន័យបន្ទាប់បន្សំ ដើម្បីធ្វើឲ្យវិធីសាស្រ្ដនៃការស្រាវជ្រាវនេះអាចដំណើរការបានយ៉ាងរលូន

            -ជំពួក​ទី ៤៖​ ស្ថានភាពទូទៅនៃការអភិវឌ្ឍន៏វិស័យអប់រំ   នៅកម្ពុជាជំពួកនេះរៀបរាប់អំពី ប្រវត្តិ បេសកកម្ម ទស្សនៈវិស័យ គោលនយោបាយ        រចនាសម្ព័ន្ធចាត់តាំងរបស់ក្រសួងអប់រំ  យុវជន និងកីឡាដែលជាអ្នកទទួលខុសត្រូវដោយផ្ទាល់ ក្នុងការអភិវឌ្ឍន៏វិស័យនេះ  ជាមួយគ្នាក៏បរិយាយអំពីយុទ្ធសាស្ត្រក្នុងការអភិវឌ្ឍន៏វិស័យអប់រំមួយចំនួនផងដែរ ។

            ជំពួកទី​ ៥៖ សេចក្តីសន្និដ្ឋាន និងអនុសាសន៍

បន្ទាប់ពីធ្វើការវិភាគរកនូវចំណុចខ្លាំង​     និងបញ្ហាប្រឈមនៅក្នុងជំពួក៤ នៅក្នុងជំពួក៥នេះនឹងធ្វើការសន្និដ្ឋានទៅលើចំណុចទាំងអស់  និងផ្តល់ជាអនុសាសន៍ទៅ  លើចំណុចដែលគួរតែត្រូវបានកែលម្អ ។

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                               

 

 

                                         

 

 

 

 

 

                                        រចនាសម្ព័ន្ធនៃរបាយការណ៍ស្រាវជ្រាវ                                                                                    

ជំពូក១ សេចក្តីផ្តើម

         

 

                                                                                                                                          

ជំពូក ៥ សេចក្តីសន្នដ្ឋាន និង ការផ្តល់អនុសាសន៍វជ្រាវ

ជំពូក២  រំលឹកទ្រឹស្តី

ជំពូក៣ វិធីសាស្រ្ដស្រាវជ្រាវ

ជំពូក ៤                         លទ្ធផលនៃការស្រាវជ្រាវ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                              ជំពូកទី២                  

                                                                      រំលឹកទ្រឹស្ដី

២.១. និយមន័យនៃការអប់រំ

          ការអប់រំក៏មានន័យថាជួយមនុស្សឱ្យរៀនពីរបៀបធ្វើការងារ   និងលើកទឹកចិត្តឱ្យពួកគេគិតពីអ្វីដែលពួកគេរៀនវាក៏មានសារៈសំខាន់ផងដែរ       សម្រាប់អ្នកអប់រំដើម្បីបង្រៀនវិធីរក    និងប្រើប្រាស់ព័ត៌មាន តាមរយៈការអប់រំការយល់ដឹងអំពីសង្គមជាតិ  និងពិភពលោកត្រូវបានបញ្ជូនពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយ នៅក្នុងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យតាមរយៈការអប់រំកុមារ    និងមនុស្សពេញវ័យត្រូវបានគេសន្មត់ថារៀនពីរបៀបក្លាយជាពលរដ្ឋសកម្មនិងមានប្រសិទ្ធភាព។   ជាក់លាក់ជាងនេះទៅទៀតការអប់រំជួយ       និងណែនាំបុគ្គលឱ្យផ្លាស់ប្តូរពីថ្នាក់មួយទៅថ្នាក់ផ្សេងទៀត។     ការផ្តល់សិទ្ធិអំណាចដល់បុគ្គលម្នាក់ៗសង្គមនិងប្រទេសតាមរយៈវិស័យអប់រំកំពុងយកចិត្តទុកដាក់  លើបុគ្គលដែលឈរនៅលើសាជីជ្រុងនៃកំណើន។ មានការយល់ឃើញផ្សេងៗតែមិនប្រឆាំងគ្នាជាច្រើនទាក់ទងទៅនឹងនិមយមន័យនៃការអប់រំ ដែលនិយមន័យទាំងនោះមានដូចជា៖

               ការអប់រំគឺជាការអប់បង្ហប់ផ្សែង ឬបង្ហប់ចំហុយ ។ ការហាត់ចិត្ត បង្វឹកចិត្ត ជួសជុលចំពោះវិជ្ជា រឺកិរិយាមាយាទហ្វឹកហាត់ឲ្យស្ទាត់ជំនាញជាងមុន ការខំប្រឹងបំពេញឧបនិស្ស័យ ឲ្យបរិបូណ៍។[1]សកម្មភាព ឬដំណើរការនៃការចែកចាយឬទទួលបានចំណេះដឹងទូទៅ ការអភិវឌ្ឍនូវអំណាចនៃការវែកញែករកហេតុផល និងការវិនិច្ឆ័យ និងជាការរៀបចំខ្លួនឯង ឬអ្នកដទៃឱ្យមានគំនិតចាស់ទុំ។សកម្មភាព ឬដំណើរការនៃការចែកចាយឬទទួលបាននូវចំនេះដឹងជាក់លាក់ ជំនាញពិសេសសម្រាប់អាជីពអ្វីមួយ។[2]និយមន័យនៃ “ការអប់រំគឺជាការខិតខំប្រឹងប្រែងដោយប្រុងប្រយ័ត្ននិងព្យាយាមដើម្បី បង្កើតបរិយាកាសសិក្សានិងដំណើរការរៀនសូត្រដើម្បីឲ្យសិស្សបង្កើតបា ននូវសក្តានុពលសម្រាប់ខ្លួនគេឱ្យមានកម្លាំងចិត្តខាងជំនឿ ការគ្រប់គ្រងខ្លួនឯង បុគ្គលិកលក្ខណៈ បញ្ញា អត្តចរិតល្អប្រសើរ និងជំនាញចាំបាច់សំរាប់ខ្លួនគេនិងសង្គម។ “ការអប់រំគឺជាដំណើរការដែលមានអាយុច្រើនឆ្នាំនៃការលៃតម្រូវខ្ពស់ចំពោះសត្វដែលវិវត្ដន៍ ដោយបញ្ញាស្មារតីនិងដឹងពីព្រះដែលបានបង្ហាញ នៅក្នុងបរិយាកាសបញ្ញាស្មារតីនិងឆន្ទៈរបស់មនុស្ស   ” និយមន័យនៃការអប់រំយោងតាមលោកអឹម ជេ ឡែនវិល។[3] “ការអប់រំគឺរាល់អន្តរកម្មដែលកើតឡើងគឺគ្រប់សមាគមដែលកើតឡើងរវាងមនុស្សពេញវ័យ ដែលមានកូនជាវាលឬរដ្ឋមួយដែលការងារអប់រំកំពុងដំណើរការ។” យោងតាមលោកសាស្ត្រាចារ្យបណ្ឌិត ចន ឌូវី “ការអប់រំគឺជាដំណើរការនៃបទពិសោធន៍។ ដោយសារតែជីវិតគឺជាការរីកចម្រើនការអប់រំមានន័យថាការជួយដល់ការរីកចម្រើនខាង     ក្នុងដោយមិនត្រូវបានរារាំងតាមអាយុ។ ដំណើរការលូតលាស់គឺជាដំណើរការនៃការលៃតម្រូវទៅដំណាក់កាលនីមួយក៏ដូចជាការបន្ថែមក្នុងការអភិវឌ្ឍជំនាញរបស់មនុស្សម្នាក់។[4]  ”និយមន័យនៃការអប់រំយោងទៅតាមសាស្រ្តាចារ្យ H. Mahmud Yunus “កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងអប់រំដែលត្រូវបានជ្រើសរើសដោយចេតនាដើម្បីមានឥទ្ធិពលនិងជួយដល់កុមារក្នុងគោលបំណង បង្កើនចំណេះដឹងរាងកាយ និងសីលធម៌ដែលអាចផ្តល់ឱ្យកុមារជាបន្តបន្ទាប់ទៅគោលដៅខ្ពស់បំផុត។[5] ដើម្បីឱ្យកុមាររស់នៅសប្បាយរីករាយនិងអ្វីៗដែល Dilakukanyaបានផ្តល់ប្រយោជន៍ចំពោះខ្លួនឯងនិងសង្គម។ ”និយមន័យនៃការអប់រំយោងតាមវចនានុក្រម ឥណ្ឌូណេស៊ីធំ (1991) “ការអប់រំត្រូវបានកំណត់ថាជាដំណើរការរៀនសូត្រសម្រាប់បុគ្គលម្នាក់ៗដើម្បីទទួលបានចំណេះដឹងនិងការយល់ដឹងអំពីរឿងរ៉ាវជាក់លាក់ក្នុងកម្រិតខ្ពស់។ ចំណេះដឹងដែលទទួលបានជាផ្លូវការមានលក្ខណៈបុគ្គល ដែលមានគំរូនៃគំនិតនិងអាកប្បកិរិយាស្របតាមការអប់រំដែលពួកគេបានទទួលបាន។

២.២.ប្រភេទនៃការអប់រំ

               ការអប់រំហួសពីអ្វីដែលកើតមាននៅក្នុងជញ្ជាំងបួននៃថ្នាក់រៀន។ កូនម្នាក់ទទួលបានការអប់រំពីបទពិសោធន៍របស់គាត់នៅក្រៅសាលានិងពីអ្នកដែលនៅលើមូលដ្ឋាននៃកត្តាទាំងនេះ។ មានការអប់រំសំខាន់ៗចំនួនបីគឺទម្រង់ផ្លូវការក្រៅផ្លូវការនិងមិនមែនផ្លូវការ។ ប្រភេទនីមួយៗទាំងនេះត្រូវបានពណ៌នាយ៉ាងខ្លីៗដូចខាងក្រោម៖

          ២.២.១ ការអប់រំបែបផ្លូវការ

               ការអប់រំផ្លូវការឬការរៀនសូត្រជាទូទៅជាទូទៅកើតមាននៅក្នុងសាលារៀនដែលមនុស្សម្នាក់អាចរៀនជំនាញមូលដ្ឋានសិក្សាឬជំនាញពាណិជ្ជកម្ម។     ​ កុមារតូចៗជាញឹកញាប់ចូលសាលារៀនឬមត្តេយ្យប៉ុន្តែជាទូទៅការអប់រំផ្លូវការចាប់ផ្តើមនៅសាលាបឋមសិក្សា ហើយបន្តទៅសាលារៀនមធ្យមសិក្សា ការអប់រំក្រោយមធ្យមសិក្សា (ឬឧត្តមសិក្សា) ជាទូទៅនៅមហាវិទ្យាល័យឬសាកលវិទ្យាល័យដែលអាចទទួលបានសញ្ញាបត្រសិក្សា។ វាត្រូវបានភ្ជាប់ជាមួយជាក់លាក់មួយឬដំណាក់កាលហើយត្រូវបានផ្តល់ជូននៅក្រោមសំណុំជាក់លាក់នៃច្បាប់និងបទបញ្ញត្តិ។ ការអប់រំជាផ្លូវការត្រូវបានផ្តល់ឱ្យដោយគ្រូដែលមានគុណសម្បត្តិពិសេសដែលពួកគេត្រូវបានគេសន្មត         ​ថាមានប្រសិទ្ធិភាពនៅក្នុងសិល្បៈនៃការបង្រៀននិងសង្កេតឃើញវិន័យតឹងរឹងផងដែរ។ សិស្សនិងគ្រូបង្រៀនដឹងពីការពិតនិងចូលរួមក្នុងដំណើរការអប់រំ ។ ឧទាហរណ៏ ដូចជាការរៀនក្នុងថ្នាក់ របស់សាលារៀន     មហាវិទ្យាល័យនិងសញ្ញាប័ត្រសាកលវិទ្យាល័យ ។     ការអប់រំដែលបានគ្រោងទុកនូវមុខវិជ្ជាផ្សេងគ្នាដែលមានកម្មវិធីសិក្សាត្រឹមត្រូវដែលទទួលបានតាមរយៈការចូលរួមក្នុងស្ថាប័ន។

          ២.២.២. ការអប់រំក្រៅផ្លូវការ

               ការអប់រំក្រៅផ្លូវការអាចជាមាតាបិតា បង្រៀនកូនអំពីរបៀបរៀបចំអាហារឬជិះកង់។ មនុស្សក៏អាចទទួលបានការអប់រំក្រៅផ្លូវការដោយការអាន សៀវភៅជាច្រើនពីបណ្ណាល័យឬគេហទំព័រអប់រំ។ ការអប់រំក្រៅផ្លូវការគឺនៅពេលដែលអ្នកមិនបានរៀននៅសាលារៀនហើយមិនប្រើវិធីសាស្រ្តសិក្សាជាក់លាក់ណាមួយ។ នៅក្នុងប្រភេទនៃការអប់រំនេះ កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរំពឹងទុកមិនត្រូវបានជាប់ពាក់ព័ន្ធ។ វាមិនត្រូវបានគ្រោងទុកជាមុននិងមិនមានចេតនា។ វាអាចត្រូវបានរៀននៅទីផ្សារមួយចំនួនសណ្ឋាគារឬនៅផ្ទះ។ មិនដូចការអប់រំផ្លូវការការអប់រំក្រៅផ្លូវការមិនត្រូវបានផ្តល់ឱ្យដោយស្ថាប័នដូចជាសាលារៀនឬមហាវិទ្យាល័យឡើយ។ ការអប់រំក្រៅផ្លូវការមិនត្រូវបានផ្តល់ឱ្យតាមកាលវិភាគច្បាស់លាស់ទេ។ មិនមានកម្មវិធីសិក្សាដែលបានកំណត់ទេ។ការអប់រំក្រៅផ្លូវការមានបទពិសោធន៍និងរស់នៅក្នុងគ្រួសារឬសហគមន៍។ឧទាហរណ៏បង្រៀនកូនៗនូវមូលដ្ឋានគ្រឹះដូចជាលេខការរៀនភាសាកំណើត     ប្រភេទនៃការរៀនសូត្រដោយឯកឯង "ប្រសិនបើមនុស្សម្នាក់ដែលឈរនៅក្នុងធនាគារដឹងពីការបើកនិងរក្សាគណនីនៅធនាគារពីនរណាម្នាក់។ "

             ២.២.៣ ការអប់រំក្រៅប្រព័ន្ធ

               ការអប់រំក្រៅប្រព័ន្ធរួមមានការអប់រំមូលដ្ឋានមនុស្សពេញវ័យការអប់រំអក្ខរកម្មសម្រាប់មនុស្ស​ពេញវ័យឬការរៀបចំសមមូលសាលារៀន។ ក្នុងការអប់រំក្រៅប្រព័ន្ធអ្នកណាម្នាក់ (ដែលមិននៅសាលារៀន) អាចរៀនអក្ខរកម្មជំនាញមូលដ្ឋានផ្សេងទៀតឬជំនាញការងារ។ ការអប់រំតាមផ្ទះការបង្រៀនជាលក្ខណៈបុគ្គល (ដូចជាការរៀនកម្មវិធី) ការរៀនពីចម្ងាយនិងការបង្រៀនតាមកុំព្យូទ័រមានលទ្ធភាពផ្សេងទៀត។ការអប់រំក្រៅប្រព័ន្ធត្រូវបានបញ្ចោញដោយចេតនា និងដោយចេតនានិងអនុវត្តតាមប្រព័ន្ធ វាគួរតែត្រូវបានរៀបចំសម្រាប់ក្រុមដូចគ្នា។ មិនមានទម្រង់បែបបទការអប់រំគួរតែត្រូវបានបង្កើតឡើងដើម្បីបំពេញតាមសេចក្តីត្រូវការរបស់ក្រុមដែលត្រូវបានកំណត់។ នេះនឹងតម្រូវឱ្យមានការបត់បែនក្នុងការរៀបចំកម្មវិធីសិក្សានិងគ្រោងការណ៍នៃការវាយតម្លៃ។ ឧទាហរណ៏ ក្មេងប្រុសកាយរិទ្ធនិងអ្នកដឹកនាំក្មេងស្រីបង្កើតកម្មវិធីកីឡាមួយចំនួនដូចជាការហែលទឹកស្ថិត នៅក្រោមការអប់រំក្រៅប្រព័ន្ធ កម្មវិធីលំហាត់រាង្គកាយ ។    វគ្គសិក្សាអប់រំមនុស្សពេញវ័យដែលមានមូលដ្ឋានវគ្គសិក្សាដោយឥតគិតថ្លៃសម្រាប់ការអប់រំមនុស្សពេញវ័យដែលបានបង្កើតឡើងដោយអង្គការមួយចំនួន ។

          ២.២.៤.​ ការអប់រំក្នុងប្រព័ន្ធ

            នេះជាប្រភេទនៃការអប់រំ ដែលត្រូវបានគេយល់ព្រម ដាក់ឲ្យអនុវត្តនៅក្នុងសាលារៀនមហាវិទ្យាល័យ វាជាមនសិកា ឬឆន្ទៈមួយ ដែលត្រូវបានគេរៀបចំ ជាផែនការច្បាស់លាស់ ដើម្បីនាំមកនូវកម្មវិធីសិក្សា ប្រព័ន្ធអប់រំ និងពេលវេលាគ្រប់គ្រង សម្រាប់ឲ្យសិស្សសិក្សានៅតាមគ្រឹះស្ថានសិក្សានានា។ សាលារៀនជាភ្នាក់ងារមួយសម្រាប់ការអប់រំក្នុងប្រព័ន្ធ ។      ការអប់រំក្នុងប្រព័ន្ធ វាត្រូវបានកំណត់រយៈពេលបង្រៀនច្បាស់លាស់ គឺអាស្រ័យលើអាយុ និងការងាររបស់មនុស្ស មានចំណុចចាប់ផ្ដើម និងចំណុចបញ្ចប់ ការសិក្សាតាមលំដាប់លំដោយ ទៅតាមគោលដៅ និងចំណេះដឹងដែលគេចង់បាន។វាជាការតម្រង់ទិស វិជ្ជាជីវៈ ចំណុចចាប់ផ្ដើមតាមលំដាប់លំដោយ នៃកម្មវិធីសិក្សា ត្រូវគោរពតាមអ្នកផ្ដល់ឲ្យ និងអ្នកទទួលជាមួយ ការធ្វើសកម្មភាពរវាងគ្រូ និងសិស្ស​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​។ ហើយវាជាការចាប់ ជាមួយបញ្ហាសង្គម និងការផ្លាស់ប្ដូរសង្គម ។

២.៣.អត្ថប្រយោជន៏នៃការអប់រំ      

               ដើម្បីទទួលបាននូវការគោរពពីសង្គមគេគួរតែទទួលបានការអប់រំ  ដើម្បីដឹកនាំជីវិតសប្បាយ រីករាយនិងវិបុលភាពចាំបាច់ត្រូវសិក្សាហើយ អាចទទួលបានការងារដ៏អស្ចារ្យដើម្បីទទួលជោគជ័យក្នុងជីវិត។ សារៈសំខាន់នៃការអប់រំសម្រាប់មនុស្សគ្រប់រូបគឺត្រូវរស់នៅដោយឯករាជ្យនិងដើម្បីទទួលបានសេរីភាព។ ក្នុងវិធីណាមួយការអប់រំនឹងការពារមនុស្សទាំងផ្នែកហិរញ្ញវត្ថុនិងដើម្បីរស់នៅក្នុងជីវិតរបស់ពួកគេនៅលើជើងរបស់ពួកគេ។វាអនុញ្ញាតឱ្យកំណត់បទដ្ឋាននៃជីវិត។ វានឹងផ្តល់ចំណេះដឹងដ៏ឈ្លាសវៃដើម្បីយល់ពី លទ្ធផលនៃការសម្រេចចិត្តខុស​ និងជួយរកវិធីផ្សេងទៀត។ដើម្បីគ្រប់គ្រងមនុស្សដែលមិនបានសិក្សាហើយការពារពិភពលោកពីគ្រោះថ្នាក់ដែលបណ្តាលមកពីពួកគេហើយជួយពួកគេឱ្យប្រសើរឡើងនូវរបៀបរស់នៅដោយការអនុវត្តច្បាប់ ដើម្បីគ្រប់គ្រងពួកគេក្នុងករណីមានបញ្ហាមិនប្រក្រតី។ វានឹងជួយឱ្យយល់ពីតួនាទីនីមួយៗនិងការទទួលខុសត្រូវក្នុងការកសាងសង្គម។វាជួយក្នុងការរកលុយនិងបំពេញនូវតម្រូវការចាំបាច់នៃជីវិត។ ការអប់រំក៏នឹងជួយឱ្យទទួលបានកេរ្តិ៍ឈ្មោះដោយស្ថិតនៅក្នុងទីតាំងដ៏អស្ចារ្យមួយ។ មនុស្សម្នាក់អាចលូតលាស់ក្នុងអាជីពរបស់ខ្លួននិងបំពេញក្តីសុបិន្តរបស់ពួកគេ។ ការអប់រំគឺដោយមិនគិតពីតួអង្គសាសនានិងភេទដោយការទទួលបានចំណេះដឹងមនុស្សអាចឈរជាស្មើនឹងមនុស្សផ្សេងទៀតពីវណ្ណៈនិងសាសនាផ្សេងគ្នា។ វាគឺជាវេទិកាមួយដើម្បីបង្ហាញពីសមធម៌តាមរយៈការកម្ចាត់ឧបសគ្គទាំងអស់។ ការអប់រំគឺជាអាវុធដ៏មានឥទ្ធិពលបំផុតដែលអ្នកអាចប្រើដើម្បីផ្លាស់ប្តូរពិភពលោក។ ការអប់រំគឺជាលិខិតឆ្លងដែនទៅថ្ងៃអនាគតពីព្រោះថ្ងៃស្អែកគឺជាកម្មសិទ្ធិរបស់អ្នកដែលរៀបចំសម្រាប់ថ្ងៃនេះ។ការវិនិយោគលើចំណេះដឹងផ្តល់ផលប្រយោជន៍ល្អបំផុតការអប់រំមិនមែនជាការរៀបចំសម្រាប់ជីវិតទេ។ ការអប់រំគឺជាជីវិតផ្ទាល់ខ្លួន។[6] John Deweyបង្កើតចំណង់ចំណូលចិត្តសម្រាប់ការរៀន។ បើអ្នកធ្វើដូច្នោះអ្នកនឹងមិនឈប់លូតលាស់ទេ។[7] ការអប់រំគឺជូរចត់ប៉ុន្តែផ្លែរបស់វាផ្អែម។ អារីស្តូតការផ្លាស់ប្តូរគឺជាលទ្ធផលចុងបញ្ចប់នៃការរៀនសូត្រពិតទាំងអស់។ការអប់រំគឺជាចលនាពីភាពងងឹតរហូតដល់ពន្លឺ។ ការអប់រំគឺជាអ្វីដែលនៅសល់ក្រោយពីនរណាម្នាក់ភ្លេចនូវអ្វីដែលបានរៀននៅសាលារៀន។ គោលបំណងនៃការអប់រំគឺចំណេះដឹងមិនមែនជាការពិតទេប៉ុន្តែជាគុណតម្លៃ។[8]ការអប់រំគឺជាគ្រឹះដែលយើងកសាងអនាគតរបស់យើង។  គ្រីស្ទីនហ្គ្រីហ្គឺរការអប់រំគឺជាលំនាំសកម្មភាពបង្រៀននិង រៀន នៅមធ្យមសិក្សាអាស្រ័យលើសមត្ថភាពរបស់សិស្ស និងទម្លាប់ល្អរបស់សិស្សនៅមធ្យមសិក្សាផងដែរ។ ការអប់រំជាការហ្វឹកហាត់ចិត្តជួសជុលចំណេះវិជ្ជា ឬកិរិយាមាយាទហ្វឹកហាត់ឱ្យស្ទាត់ជំនាញជាងមុន កែឱ្យបានល្អជាងមុនជាលំដាប់  ។      ជាពិសេ សសម្រាប់កុមារ និង មនុស្សក្មេងៗនៅក្នុងសាលារៀននិងមហាវិទ្យាល័យ ម្យ៉ាងវិញទៀត មនុស្សគ្រប់រូបមានចំណែកស្មើៗគ្នាដើម្បីទទួលការអប់រំ។ ដើម្បីឲ្យមនុស្សទទួលការអប់រំទាំងអស់ឱ្យបានស្មើគ្នា វាពិតជាមានទំនាក់ទំនងជាមួយបរិបទជាច្រើនចូលរួមដើម្បីឱ្យពួកគេមានលទ្ធភាពបង្កើត   សមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការបំពេញការងារផ្សេងៗ ហើយសមត្ថភាពទាំងនោះស្ថិតនៅក្នុង ព្រលឹងខ្លួនប្រាណពោលគឺបណ្ដុះបណ្ដាលស្មារតីរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗ   ។ការអប់រំ គឺមាន​កាតព្វកិច្ច​ជា​ចាំបាច់​នៅក្នុង​ការអភិវឌ្ឍ​ធនធាន​មនុស្សជាតិ ដោយ​ផ្ដល់នូវ​ការបណ្ដុះ​ឲ្យ​មានចំណេះដឹង ជំនាញ សមត្ថភាព កិត្តិយស សេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ ឥរិយាបថ​ល្អ សុជីវធម៌​ល្អ និង​ចរិតលក្ខណៈ​ល្អ ដើម្បី​ជំរុញ​ឲ្យ​អ្នកសិក្សា​ចេះដឹង ស្រឡាញ់ និង​ការពារ​អត្តសញ្ញាណ​ជាតិ វប្បធម៌​ជាតិចូលរួម​អភិវឌ្ឍន៍​ប្រទេសជាតិ​។ការអប់រំជាប្រភពនាំមនុស្សឆ្ពោះទៅរកផ្លូវស្ងប់  ភាពរីកចម្រើន ស្ថិរភាព  សាមគ្គីភាពសុខសន្តិភាព។ វាជាបេះដូងនៃការអភិវឌ្ឍសហគមន៍ ថែមទាំងទាញផលប្រយោជន៍របស់ទេពកោសល្យ  គុណធម៌របស់មនុស្សដែលជាដុងមាន     ពីកំណើតរបស់បុគ្គលគ្រប់រូបយកទៅបម្រើផលប្រយោជន៍សម្រាប់សង្គមជាតិនិងខ្លួនឯងផង។ គោលបំណងពិតនៃការអប់រំគឺផ្លាស់បុគ្គលភាព និង ផ្លាស់ប្តូរសហគមន៍ទៅរកផ្លូវរីកចម្រើនពិតៗស្របតាមច្បាប់  ។ការអប់រំត្រូវបន្តអស់មួយជិវិតទាំងអ្នកអប់រំនិងអ្នកត្រូវគេអប់រំ។  អានុភាពនៃការអប់រំគឺអាចផ្លាស់ប្តូរមនុស្សពីភាពអវិជ្ជាទៅជាមនុស្សសរសេរនិងអានបាន។   ពីមនុស្សកំសាករួញរាទៅជាមនុស្សក្លាហាន។ ពីភាពពុតត្បុតទៅជាមនុស្សមានភាពស្មោះត្រង់។  ពីភាពកោងកាចទៅជាមនុស្សសុភាពរាបសារស្គាល់ខុសត្រូវ     ពីមនុស្សខ្ជិលច្រអូសទៅជាមនុស្សឧស្សាហ៍ព្យាយាម។ ពីភាពបំផ្លិចបំផ្លាញទៅជាមនុស្សមានចិត្តស្រឡាញ់ ថែរក្សា និងការពារ។    ពីភាពខ្ជីរខ្ជារទៅជាមនុស្សចេះសន្សំសំចៃច្នៃប្រឌិត។   ជាពិសេសនឹងត្រូវបានរកឃើញត្បូងដែលកប់នៅក្នុងខ្លួនរបស់គេ    ដូចជាអ្នកខ្លះជំនាញសិល្ប:តូរ្យតន្រ្តី  ចម្រៀង    ​ ​ គិតគូរ  កវីនិពន្ធ សិប្បកម្ម កំណាព្យ កសិកម្ម និង ផ្នែកទំនាក់ទំនងជាដើម។ជារួម​ការអប់រំ​ គឺមាន​គោលដៅ​ច្បាស់លាស់​សម្រាប់​មនុស្ស​ទូ​ទៅ​។ ប៉ុន្តែ​ដើម្បី​ឲ្យ​គោលដៅ​ទាំងនោះ​ទទួលបាន​ជោគជ័យ ក៏​​អាស្រ័យទៅលើ​ភ្នាក់ងារ​អប់រំ និង​អ្នកទទួលបាន​សេវា​អប់រំ អ្នកសិក្សា​ចេះ​សហការគ្នា កំណត់​ផែនការ​ជីវិត​ឲ្យ​បានច្បាស់លាស់ ដើរ​លើ​មាគ៌ា​អប់រំ ក្នុងទិសដៅ​មួយ​ច្បាស់លាស់​។ ប្រការ​នេះ​ទើប​ធ្វើ​ឲ្យ​គោលដៅ​នៃ​ការអប់រំ​ទទួលបាន​ជោគជ័យ​។  

២.៤.  ការអប់រំចំណេះដឹងទូទៅ

            ២.៤.១ ការអប់រំចំណេះដឹង

           -ការអប់រំបឋមសិក្សា

           ការអប់រំបឋមសិក្សា ឬ ភូមិសិក្សាទី១ ចាប់ពីថ្នាក់ទី១ដល់ថ្នាក់ទី៦នៃកម្មវិធីអប់រំក្នុងប្រព័ន្ធ ឬការអប់រំកម្រិតសមមូល ។  ការអប់រំបឋមសិក្សាត្រូវបណ្តុះបណ្តាល  បុគ្គលិកលក្ខណ:ពេញលេញលើផ្នែករាងកាយ  បញ្ញា សិលធម៍ តម្លៃ និងបំណិនមូលដ្ឋានដំបូង ចាំបាច់ដើម្បីឲ្យអ្នកសិក្សាអាចបន្តការសិក្សានៅមធ្យមសិក្សា     ។

           -ការអប់រំនៅមធ្យមសិក្សា

           ការអប់រំមធ្យមសិក្សា ឬភូមិសិក្សាទី២ ចាប់ពីថ្នាក់ទី៧ ដល់ថ្នាក់ទី១២ ។ ការអប់រំមធ្យមសិក្សាមាន២ ដំណាក់កាល

           -មធ្យមសិក្សាបឋមភូមិចាប់ពីថ្នាក់ទី៧ដល់ថ្នាក់ទី៩       

           -មធ្យមសិក្សាទុតិយភូមិចាប់ពីថ្នាក់ទី១០ដល់ថ្នាក់ទី១២ 

ការអប់រំមធ្យមសិក្សាត្រូវបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកលក្ខណ:ពេញលេញដោយពង្រឹងវិសាលភាពចំណេះដឹង បំណិន ការអប់រំវិជ្ជាជីវ: ការអប់រំសិលធម៍ ដើម្បីរួមចំណែកក្នុងការអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ចសង្គមនិងមានលក្ខណ:សម្បត្តិបន្តទៅឧត្តមសិក្សា ឬ បណ្តុះបណ្តាលបច្ចេកទេសវិជ្ជាជីវ:ឬចូលរួមក្នុងជីវ:ភាពសង្គម  ការអប់រំកម្រិតមូលដ្ឋានត្រូវកំណត់៩ ឆ្នាំ ចាប់ពីថ្នាក់ទី១ ដល់ថ្នាក់ទី​៩នៃការអប់រំចំណេះដឹងទូទៅក្នុងប្រព័ន្ធឬ ការអប់រំកម្រិតសមមូល   ។

           -ការអប់រំឧត្តមសិក្សា ការអប់រំឧត្តមសិក្សាឬភូមិសិក្សាទី​៣ ជាការអប់រំកម្រិតក្រោយមធ្យមសិក្សានៅគ្រឹះស្ថានឧត្តមសិក្សា ។ ការអប់រំឧត្តមសិក្សាត្រូវបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកលក្ខណ:ពេញលេញ និងជំរុញការស្រាវជ្រាវផ្នែកបច្ចេកវិទ្យាសាស្ត្រ បច្ចេកទេស វប្បធម៍ និងសង្គមដើម្បីឲ្យមានសមត្ថភាពខ្ពស់ទាំងចំណេះដឹង ជំនាញសីលធម៍គំនិតច្នៃប្រឌិតគំនិតបង្កើតថ្មី និងស្មារតីសហការសម្រាប់អភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសជាតិ            ។ក្របខណ្ឌ និងលក្ខណ:កម្រិតនៃសញ្ញាបត្រនិងវិញ្ញាបនបត្រត្រូវកំណត់ដោយក្រសួងទទួលបន្ទុវិស័យអប់រំគ្រឹះស្ថានឧត្តមសិក្សាមានពីរប្រភេទគឺ: សាកលវិទ្យាល័យ​​​និងវិទ្យាស្ថាន។លក្ខណ:វិនិច្ឆ័យនៃប្រភេទគ្រឹះស្ថានឧត្តមសិក្សានិងលក្ខខណ្ឌតម្រូវការសម្រាប់ការចូលរៀននៅ គ្រឹះស្ថានឧត្តមសិក្សាត្រូវកំណត់ដោយក្រសួងទទួលបន្ទុកខាងវិស័យអប់រំ  ។

            ២.៤.២ ការអប់រំបណ្តុះបណ្តាលបច្ចេកទេស និងវិជ្ជាជីវ:

           ការអប់រំបណ្តុះបណ្តាលបច្ចេកទេស និងវិជ្ជាជីវ: គ្របដណ្តប់គ្រប់ជំនាញ មុខរបរនិងបំណិនដែលត្រូវផ្តល់ឲ្យដោយគ្រឹះស្ថានអប់រំបណ្តុះបណ្តាលបច្ចេកទេស និងជំនាញវិជ្ជាជីវ:សាធារណ:  ឯកជនសហគ្រាស សហគមន៍គ្រួសារ ឬដោយសហការរវាងគ្រឹះស្ថានអប់រំបណ្តុះបណ្តាលបច្ចេកទេស និងវិជ្ជាជីវ: និង សហគ្រាស ឬ សហគមន៍គ្រួសារ     ។

            ២.៤.៣ ការបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកអប់រំ

           រដ្ឋត្រូវបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកអប់រំមុនពេល ឬ ក្នុងពេលកំពុងបម្រើការងារ បុគ្គលិកអប់រំត្រូវឆ្លងកាត់ការបណ្តុះបណ្តាលគរុកោសល្យ ដែលទទួលស្គាល់ដោយក្រសួងទទួលបន្ទុកខាងវិស័យអប់រំលើកលែងតែសាស្ត្រាចារ្យនិងបុគ្គលិកដែលបម្រើការស្ថាប័នថ្នាក់ឧត្តមសិក្សា ក្រសួងទទួលបន្ទុកខាងវិស័យអប់រំត្រូវកំណត់កម្មវិធីគោលសម្រាប់ការបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកអប់រំ កំណត់កាយសម្បទានិលក្ខខណ្ឌ តម្រូវខាងវិជ្ជាជីវ:សម្រាប់ការជ្រើសរើសបុគ្គលិកអប់រំ សាធារណ: និងឯកជន។

២.៥ .សមាសភាពនៃការអប់រំ

            ដើម្បីអប់រំនិងបណ្តុះបណ្តាលប្រជាពលរដ្ឋជំនាន់ក្រោយឲ្យក្លាយជាមនុស្សពេញលេញ  គឺត្រូវការបំពាក់នូវ សមាសភាព អប់រំ  ៥ យ៉ាងគឺ៖

          ២.៥.១. ការអប់រំបញ្ញា និង ជំនាញវិជ្ជាជីវៈ

            ការអប់រំមនុស្សឲ្យក្លាយជាភាវៈចេះដឹងមានន័យថា សុក្រឹត្យភាពនៃអំណាចយល់ដឹង   អំណាចនៃការយល់ដឹងត្រូវបានធ្វើឲ្យសុក្រឹត្យយ៉ាងហោចណាស់ក៏ក្នុងរបៀប  ពីរយ៉ាងគឺ

            -ដោយការទទួលបានពុទ្ធិដែលមានលក្ខណៈដូចទៅនឹង សុក្រឹត្យភាពរបស់មនុស្ស ។ហេតុនេះលោក ថូ  ម៉ាស់ និយាយថាភាពល្អនៃអ្វីៗគ្រប់យ៉ាង គឺជារបស់ពេញលេញនៃភាវៈដែលវត្ថុទាំងអស់ស្វែងរកនិងចង់បាន ហើយមនុស្សឈានទៅដល់ភាពពេញលេញ ជាភាវៈតាមពុទ្ធិតែមួយ  ។

            -អំណាចនៃការយល់ដឹងត្រូវបានធ្វើឲ្យសុក្រឹត្យតាមរយៈការអនុវត្តន៍របស់វា ដែលក្នុងនោះ មនុស្សទទួលបានសិល្បៈនៃការពិចារណាមានន័យថា មនុស្សឋិតក្នុងសកម្មភាពនៃវិចារណ​ញ្ញាណ  មាន ភាពសុក្រឹត្យត្រូវបានហៅថា វិទ្យាសាស្រ្ត វិចារណញ្ញាណ ឬ តក្កវិជ្ជា ។ ដោយសារមូលហេតុនេះហើយ នៅពេលមនុស្សបង្រៀនវិទ្យាសាស្រ្តផ្សេងៗ មនុស្សកំពុងអប់រំសតិរបស់មនុស្ស និងតាមរយៈ មនុស្សខ្លួនឯង ។ គ្រប់ពេលដែលមនុស្សបង្រៀន ពីអ្វីមួយ  ​ស្របពេលនោះដែរ មនុស្សបង្រៀនរបៀបរស់នៅ  ។

          ២.៥.២. ការអប់រំរូបរាងកាយ

            គឺជាការអប់រំមនុស្សឲ្យចេះប្រើ និងចេះថែរក្សាសុខភាពរបស់ខ្លួនភាពសមស្របនៃរាងកាយ និង ការហាត់ប្រាណដ៏សមស្របដើម្បីឲ្យប្រព័ន្ធសរីរាង្គធ្វើសកម្មភាពបានប្រសើរ ។ អប់រំកាយគឺជាលំនាំអប់រំមួយ ដែលស្ថិតលើការហ្វឹកហាត់សារពាង្គកាយ តាមរយៈលំហាត់ផ្សេងៗសំដៅធ្វើឲ្យរូបរាងកាយ មានភាពទន់ភ្លន់ រហ័សរហួន អំណត់ព្យាយាម តស៊ូស្វិតស្វាញ ដែលជាមូលដ្ឋានសម្រាប់អភិវឌ្ឍ បុគ្គលិកលក្ខណៈរបស់មនុស្ស  ។

          ២.៥ .៣.ការអប់រំសីលធម៌

            គឺជាដំណើរការនៃឆន្ទៈមនុស្សត្រូវបានអប់រំ ដើម្បីធ្វើការជ្រើសរើស ថាអ្វីមួយដែលល្អសម្រាប់មនុស្សខ្លួនឯង និង ពីអ្វីដែលមនុស្សត្រូវចៀសវាងដែលរារាំងការក្លាយជាមនុស្សពិតប្រាកដ ។ វាជាសកម្មភាពមួយ ដែលមានវត្ថុបំណងច្បាស់លាស់ក្នុងការបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកលក្ខណៈរបស់មនុស្ស  គេអាចនិយាយបានថាសីលធម៌គឺជាលក្ខណៈវិនិច្ឆ័យដែលកំណត់ឥរិយាបថនិង ចិត្តគំនិតរបស់មនុស្សក្នុងទំនាក់ទំនងសង្គម ។   នៅសាលាចំណេះដឹងទូទៅការអប់រំសីលធម៌មានវត្ថុបំណងបណ្តុះបណ្តាលសិស្សនូវ៖អត្តចរិតនៃគុណសម្បត្តិសីលធម៌ល្អប្រពៃដើម្បីចេះរួមរស់ជាមួយអ្នកដ៏ទៃក្នុជីវភាពឥរិយាបថ វិជ្ជាមានក្នុងសាលារៀន  ផ្ទះសំបែង និង ក្នុងសង្គមជាតិទាំងមូល  ។

          ២.៥ .៤. ការអប់រំពលកម្ម

            ពលកម្មជាកាតព្វកិច្ច និងជាប្រភពនៃសេចក្តីថ្លៃថ្នូររបស់មនុស្ស ។ មនុស្សគ្រប់រូបត្រូវធ្វើពលកម្មដើម្បីកសាងជីវភាពគ្រួសារ និងចូលរួមកសាងប្រទេសជាតិ ដូចនេះការអប់រំពលកម្ម ក្នុងសាលារៀនជាការចាំបាច់មិនអាចខ្វះបាន  ។

          ២.៥ .៥  ការអប់រំសីលវិជ្ជា

            ក្នុងបរិបថនេះការអប់រំសីលវិជ្ជា សំដៅការអប់រំមនុស្សឲ្យចេះស្រឡាញ់សោភ័ណពោលគឺ ស្រឡាញ់អ្វីដែលល្អ និងចេះបង្កើតសោភ័ណភាព ក្នុងជីវភាព ព្រមទាំងស្អប់នូវអ្វីដែលអាក្រក់  ។ក្នុង សង្គមបុព្វកាលមនុស្សឆ្លាក់រូបក្នុងផ្ទាំងថ្ម រូងភ្នំលើផ្ទាំងថ្ម ដែលគេអាចមើលឃើញក្នុងជីវភាពប្រចាំថ្ងៃ ដ៏លំបាករបស់ពួកគេ ។ដំណាក់កាលក្រោយមកទៀតទោះបីមនុស្ស បានប្រើប្រាស់អក្សរ ក្នុងការកត់ត្រារឿងរ៉ាវផ្សេងៗ តែមនុស្សនៅតែស្រឡាញ់សិល្បៈ  ស្រឡាញ់សោភ័ណ តាមរយៈរូបចម្លាក់ រូបបដិមាករស្រឡាញ់ដូរ្យតន្ត្រីបង្កើតបានជាស្ថាបត្យកម្មដ៏ល្បីៗ។ការរស់នៅដោយគ្មានសោភ័ណ និងមិនស្គាល់សោភ័ណជាជីវភាពសោះកក្រោះគ្មានខ្លឹមសារ ។ ហេតុនេះសាលារៀនត្រូវយកចិត្តទុកដាក់ជាប្រចាំ និងអនុវត្តន៍ការអប់រំឲ្យបានល្អតាមរូបភាពផ្លែកៗ  តាមបែបបរិស្ថានមេត្រី  វិធីសាស្ត្រមេត្រី គ្រូបង្រៀនគណៈគ្រប់គ្រងមានសេវាកម្មបែបមេត្រី ដើម្បីរួមចំណែកធ្វើឲ្យសិស្សមានការរីកចម្រើនពេញលេញពោលគឺ រៀនមិនខ្សោយ មិនត្រួតថ្នាក់ មិនបោះបង់ការសិក្សាដោយសារគេពេញចិត្តនឹងរៀន ឆាប់យល់ ហើយសប្បាយរីករាយ ។

                                                                 ជំពូកទី៣

                                                  វិធីសាស្រ្តនៃការស្រាវជ្រាវ

៣.១.វិធីសាស្រ្តនៃការស្រាវជ្រាវ  

            ក្នុងការស្រាវជ្រាវលើប្រធានបទ “ សិក្សាពីការអប់រំសម័យអាណាព្យាបារាំង១៨៦៣-១៩៥៣នៃគ.ស» ក្រុមរបស់យើងខ្ញុំបានស្វែងរកនូវឯក សារប្រវត្តិសាស្រ្ដ និងទិន្នន័យសំខាន់ៗជាច្រើន មកធ្វើការវិភាគ រៀបចំ រួមផ្សំនឹងការប្រើប្រាស់ពាក្យ ពេជ្រ បង្កើតឡើងឲ្យមានភាពងាយស្រួល ងាយយល់ពីស្ថាននៃការអប់រំ ភាពសេដ្ឋកិច្ច សង្គមកិច្ច នយោបាយ និងព្រឹត្តិការណ៍នានា នៅក្នុងសម័យនោះយើងដឹងហើយថាប្រវត្តិសាស្រ្ដគឺជា វិទ្យាសាស្រ្ដពិតដូចគ្នា នឹងវិទ្យាសាស្រ្ដផ្សេងៗទៀតដែរ ។ ប្រវត្តិសាស្រ្ដត្រូវបានពឹងផ្អែកលើហេតុការណ៍ និងសម្មតិកម្ម ផ្សេងៗជាច្រើន មានន័យថា ប្រវត្តិសាស្រ្ដត្រូវបានកើតឡើងពីអតីតកាលរួចមកហើយក្នុងសង្គម មនុស្ស ហើយត្រូវបានគេយកមកសិក្សាស្រាវជ្រាវឲ្យមានភាពប្រាកដប្រជាមួយ ។ ក៏ប៉ុន្តែប្រវត្តិវិទ្យា មានលក្ខណៈប្លែកគ្នាពីវិទ្យាសាស្រ្ដផ្សេងៗ ដោយថា ការសិក្សាពីប្រវត្តិសាស្រ្ដយើងមិនអាចស្ថិតជា សាក្សីនៃព្រឹត្តិការណ៍នោះបានឡើយ ព្រោះរឿងរ៉ាវក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ដបានកើតឡើងក្នុងអតីតកាលគ្មាន អ្នកណា ឃើញផ្ទាល់នឹងភ្នែកឡើយ ហើយក៏គ្មានអ្នកណាអាចបង្កើតព្រឹត្តិការណ៍នោះដោយខ្លួនឯង បានឡើយ ។ ប្រការនេះធ្វើឲ្យការសិក្សាពីប្រវត្តិសាស្រ្ដបាន ដោយប្រើប្រាស់ឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្ដជា ច្រើនប្រភេទ ។ ក្នុងចំណោមឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្ដទាំងអស់នោះដែរ ក្រុមយើងខ្ញុំបានធ្វើការស្រាវជ្រាវ លើប្រធានបទនេះមានឯកសារមួយចំនួន ដែលត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាជំនួយ និងការធ្វើការសាកសួរពី ប្រជាជន តែពុំទាន់ធ្វើឲ្យមានលក្ខណៈជាផ្លូវការនៅឡើយទេ ។ ជាក់ស្ដែងក្រុមរបស់យើងខ្ញុំបានធ្វើការស្រាវជ្រាវលើឯកសារ រូបភាពតាមប្រព័ន្ធ Internet នូវ ព្រឹត្តិការណ៍ សកម្មភាពតាមទីកន្លែងនានា ដែលជាភស្ដុតាងមួយយ៉ាងចាំបាច់ ។ ជាងនេះទៅទៀត រូបថត នឹងវីដេអូដែលយើងស្រាវជ្រាវឃើញបានបង្ហាញពីទិដ្ឋភាពយ៉ាងជាក់ស្ដែងធ្វើឲ្យយើងងាយ ស្រួលយល់ ។ ជាពិសេសផែនទីនៅសម័យកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យបានបង្ហាញភូមិសាស្រ្ដនៃប្រទេស កម្ពុជាយ៉ាងច្បាស់ដូចជា ការបែងចែកភូមិភាគគ្រប់គ្រង ការបែងចែកតំបន់ជាដើម ។ នេះបង្ហាញឲ្យ ឃើញថាឯកសាររូបភាពបានបង្កលក្ខណៈផ្ដល់ភាពងាយស្រួលមួយដល់ការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់ក្រុមយើងខ្ញុំ។

         ៣.៣.២. ឯកសារផ្ទាល់មាត់

            ឯកសារផ្ទាល់មាត់ គឺជាឯកសារមួយប្រភេទដែលមានអត្ថន័យយ៉ាងធំធេងហើយឆ្លុះបញ្ចាំងពី ព្រឹត្តិការណ៍ប្លែកៗ ដែលកើតឡើងក្នុងសង្គម ។ ទោះបីជាមិនបានធ្វើការសាកសួរប្រជាជនតាមតំបន់ នានាក៏ដោយ ក៏ក្នុងនាមខ្ញុំជាយុវជនមួយរូបក៏បាន​ឭ បានដឹកនាំនិយាយតៗគ្នាពីសម័យអាណានិគម បារាំងនេះដែរដូចជា ពាក្យស្លោក ពាក្យទំនៀមទម្លាប់ និងពាក្យដែលមានការប្រើយ៉ាងពេញនិយម ពាក្យនោះគឺ “ អង្គការ “ ជាដើម ។ ប៉ុន្តែទោះបីជាយ៉ាងណាក្ដី ឯកសារផ្ទាល់មាត់នេះត្រូវបាន យកទៅផ្ទៀងផ្ទាត់ និងឯកសារផ្សេងៗទៀតដែរ ដើម្បីឲ្យមានភាពត្រឹមត្រូវច្បាស់លាស់ ។

    ៣.៣.៣. ឯកសារសរសេរ

            ឯកសារសរសេរ គឺជាឯកសារមួយប្រភេទដែលមានភាពស្មុគស្មាញ ទាមទារឲ្យមានការយក ចិត្តទុកដាក់ ហើយផ្ទៀងផ្ទាត់ពីឯកសារមួយទៅឯកសារមួយទៀត ។ ឯកសារប្រភេទនេះដែរ ត្រូវបាន រៀបចំកត់ត្រាដោយមនុស្សគ្រប់ជំនាន់តាំងពីបុរាណរហូត់ដល់សព្វថ្ងៃ ។ តែឯកសារនេះចែកចេញ ដូចជា៖

          -ឯកសារតន្ដ្រី      :  ជាប្រភេទឯកសារអាចយកជាគំរូបាន ហើយសរសេរដោយថ្នាក់ដឹកនាំ ឫមន្ដ្រីមានគំនិតមិនលំអៀង ។

          -ឯកសារស្របច្បាប់ :    ឯកសារនេះផងដែរ ភាគច្រើនត្រូវបានរៀបចំឡើងដោយថ្នាក់ដឹកនាំ ប្រទេស វាជាប្រភេទឯកសារផ្លូវការដែលមានការទទួលស្គាល់ស្របច្បាប់ពីអ្នកដឹកនាំ ហើយ ប្រើប្រាស់ដោយមានការប្រុងប្រយ័ត្ន និងវាយតម្លៃឲ្យសមរម្យ ។

          -ឯកសារឯកជន      :      ជាឯកសារសរសេរឡើងដោយបុគ្គលម្នាក់ ឫច្រើននាក់ ក្រៅផ្លូវការ តាមការយល់ឃើញ និងពិចារណារបស់គេផ្ទាល់មកបង្ហាញរិះគន់ផ្សេងៗ ។

          -ឯកសារសរសេរដែលក្រុមយើងខ្ញុំបានធ្វើការស្រាវជា្រវមានដូចជា៖

            សម័យអាណាព្យាបាល ( រិគីភីឌា )

            សៀវភៅប្រវត្តិសាស្រ្ដខ្មែរ ( ថ្នាក់ទី១២ )

            វចនានុក្រមសម្ដេចជួនណាត

           ៣.១.១.ការជ្រើសរើសទីតាំង                                                                               

        សិក្សាស្រាវជ្រាវ“ ពីការអប់រំសម័យអាណាព្យាបារាំង១៨៦៣-១៩៥៣នៃគ.ស » ដើម្បីជាការរួមចំណែកក្នុងការជួយផ្ដល់វិភាគទានសម្រាប់សង្គម និងសិស្សនិស្សិតដែលជាអ្នកសិក្សាជំនាន់ក្រោយ បានសិក្សាបន្ដទឿតពីព្រោះការស្រាវជ្រាវនេះមិនទាន់មានលក្ខណៈគ្រប់គ្រាន់នៅឡើយទេ។                                                       

            ៣.១.២.ក្រុមគោលដៅ         ​​​​                                                                                                                                           

            ដើម្បីឲ្យការប្រមូលទិន្នន័យនៃការសិក្សាស្រាវជ្រាវនេះមានលក្ខណៈច្បាស់លាស់ ខ្ញុំបាទបានប្រមែប្រមូលឯកសាផ្សេងៗគ្រប់សម័យកាលរបស់អ្នកនិពន្ធជំនាន់មុនៗ ដើម្បីប្រមូលផ្ដុំជ្រើសរើសយកខ្លឹមសារសំខាន់ៗមកចងក្រងទុកជាឯកសារនិងសម្រាប់ អ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវជំនាន់ក្រោយៗទៀតដើម្បីងាយ ស្រួលក្នុងការស្រាវជ្រាវ។ទិសដៅដើម្បីសម្រេចនូវសំណេរស្រាវជ្រាវនេះជាស្ថាពរក្រុមយើងខ្ញុំបានប្រើវិធីសាស្រ្តបែបព​ណ៌​​​​នានិងវិភាគទៅលើទិន្នន័យដែលក្រុមយើងខ្ញុំបានប្រមូលពីបណ្ណាល័យ និងបណ្ណាគារផ្សេងទៀត។ចំពោះទិន្នន័យដែលក្រុមរបស់យើងខ្ញុំបានយកមកធ្វើការវិភាគលើប្រធានបទស្រាវជ្រាវនេះមា​នដូចជា៖

            -បណ្ណាល័យសកលវិទ្យាល័យគ្រប់គ្រង និងសេដ្ឋកិច្ចខេត្តបាត់ដំបង

            -បណ្ណាល័យសកលវិទ្យាល័យបាត់ដំបង

            -សៀវភៅតាមបណ្ណាគារ

            -ឯកសារតាមអ៊ីនធឺណែត

            -ឯកសារផ្ទាល់ខ្លួនដែលមានស្រាប់សំរាប់ទុករៀនសូត្រ។

            ប្រវត្តិសាស្រ្ដគឺជាវិទ្យាសាស្រ្ដដែលសិក្សាពីព្រឹត្តិការណ៍ ឫហតុការណ៍ដែលបានកើតឡើងនៅ អតីតកាល ។ វាជាការចាំបំផុតដែលប្រជាជនរស់នៅក្នុងប្រទេសមួយ ត្រូវតែយល់​ និងដឹងពីរឿងរ៉ាវ ទាំងនោះ ។ ការសិក្សាពីប្រវត្តសាស្រ្ដប្រទេសរបស់ខ្លួន គឺបានធ្វើឲ្យយើងយល់ដឹងពីដើមកំណើត ការវិវត្តន៍បម្រែបម្រួលរបស់របបសង្គម និងការរីកចម្រើជឿនលឿនក៏ដូចជា ការធ្លាក់ចុះអន់ថយរបស់ ប្រទេសជាតិ ។ ក្រៅពីនេះប្រសិនបើប្រជាជនខ្លួនយើងគ្មានការយកចិត្តទុកដាក់ សិក្សាស្រាវជ្រាវទេ តើទុកឲ្យប្រជាជាតិណាមកខ្វល់យកចិត្តទុកដាក់នោះ ដូចនេះហើយការសិក្សាប្រវត្តិដើមកំណើតនេះ ហើយ ប្រៀបទៅនឹងការស្រលាញ់​ ការពារថែរក្សា ហើយចង់ចែករំលែកអរិយធម៌របស់ប្រទេសខ្លួនទៅ កាន់ជនបរទេស ទៅកាន់ពិភពលោកទាំងមូលឲ្យបានដឹង ។ ប្រទេសកម្ពុជាយើងគឺជាប្រទេសមួយ ដែលមានអរិយធម៌ចំណាស់ជាងគេនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ បានកើតឡើងនៅសតវត្សទី១នៃគ.សមកម្លេះ ។ រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះប្រទេសកម្ពុជានៅតែរក្សាបាននូវមុខមាត់ ឈរក្នុងលំដាប់មួយនៃបណ្ដា ប្រទេសក្នុងពិភពលោកបាន ដោយមានការខិតខំប្រឹងប្រែងពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់ក្រោយទៀត ទោះបីជាមានការគម្រាមកំហែងពីសត្រូវឈ្លានពានក៏ដោយ ។          ក្រុមយើងខ្ញុំបានលើកយកប្រធានបទ “ សិក្សាពីការអប់រំសម័យអាណាព្យាបារាំង១៨៦៣-១៩៥៣នៃគ.ស “ មកសិក្សាស្រាវជ្រាវដែល ជាសម័យមួយដែលប្រទេសកម្ពុជាយើងធ្លាក់ចូលក្នុង         នឹមអាណានិគមបារាំងអស់រយៈពេលជិតមួយ

សតវត្ស។   ជាងនេះទៅទៀតរឿងរ៉ាវប្រវត្តិសាស្រ្ដនៅក្នុងសម័យខ្មៅងងឹតមួយនេះបានក្លាយជារឿងដ៏ សោកស្ដាយមួយនិងជាដំបៅមួយក្នុងដួងចិត្តរបស់ប្រជាជនខ្មែរយើងគ្រប់ៗរូប ។ វាជារឿងរ៉ាវដែលធ្វើ ឲ្យឈឺចាប់ហើយមិនអាចបំភ្លេចបាននូវបទពិសោធន៍ គាំទ្រមួយនេះដោយមិនហ៊ានប្រឈមមុខនឹងអតីតកាលនេះឡើយ។

            ការសិក្សាសំណេរស្រាវជ្រាវនេះធ្វើឡើង ក្នុងគោលបំណងបម្រើដល់អ្នកសិក្សាទាំងអស់ដែលចង់យល់ដឹងពីប្រវត្តិសាស្រ្ដខ្មែរជាពិសេសសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង ហើយដឹងពីបទពិសោធន៍មួយនេះ ដើម្បីទប់ស្កាត់ការកើតឡើងវិញនូវអំពើកេងប្រវ័ញ  នឹងរំលោភបំពានលើសិទ្ធិមនុស្សដែលមិនអាច ចាក់ឫសនៅក្នុងប្រទេសយើងសារជាថ្មីម្ដងទៀតបានទេ ។ ម្យ៉ាងទៀតក្រុមយើងខ្ញុំសង្ឃឹមថាសៀវភៅ នេះពិតជាបានឆ្កឹះពន្ញាក់អារម្មណ៍របស់កូនចៅខ្មែរយើងជំនាន់ក្រោយឲ្យចាប់អារម្មណ៍អំពីប្រវត្តិសាស្រ្ដជាតិខ្មែរយើងឲ្យកាន់តែទូលំទូលាយដោយខិតខំស្វែងរកស្រាវជ្រាវ  ចូលរួមចំណែកថែរក្សាការពារទឹក ដីប្រកបដោយទឹកចិត្តស្នេហាជាតិមាតុភូមិ និងការចូលរួមអភិរក្សសម្បត្តិវប្បធម៌ និងសម្បត្តិធម្មជាតិ ក្នុងប្រទេសយើងឲ្យបានគង់វង្សជាដរាប។

         កម្ពុជាគឺជាប្រទេសមួយដែលមានប្រវត្តិសាស្ត្រយូរអង្វែង និងពោរពេញទៅដោយមនុស្សដែលមានគំនិតច្នៃប្រឌិត និងកំពុងរួមគ្នាដើម្បីកសាងប្រទេសជាតិឡើងវិញបន្ទាប់ពីមានការបំផ្លិចបំផ្លាញ ខ្ទេចខ្ទី ធ្វើឲ្យមានឱនភាព ជាពិសេសគឺការអភិវឌ្ឍន៍ធនធានមនុស្សដែលជាកម្លាំងចលករមួយជំរុញឲ្យមានការអភិវឌ្ឍគ្រប់ផ្នែក ។ម្យ៉ាងទៀតដើម្បីឆ្លើយតបទៅនិងការអភិវឌ្ឍយ៉ាងឆាប់រហ័សនៃប្រទេសក្នុងតំបន់ និងពិភពលោក ។កម្ពុជាជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅក្នុងសហគមន៍ប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែលឆ្លងកាត់សង្គ្រាមអស់ជាច្រើនទស្សវត្សមកហើយ កម្ពុជាបានស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំងជិតមួយរយឆ្នាំ ។រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានខិតខំលើការកសាង និងស្ដារឡើងវិញយើងឃើញថាអ្វីៗទាំងអស់បាននិងកំពុងមានការប្រែប្រួល និងអភិវឌ្ឍលើគ្រប់វិស័យ ជាពិសេសវិស័យអប់រំបច្ចុប្បន្ននេះកំពិងបានយកចិត្តទុកដាក់ផ្ដល់ការសិក្សាពេញលេញដល់សិស្សានុសិស្សគ្រប់កម្រិតថ្នាក់ លើផ្នែកចំណេះដឹង បំនិន ឥរិយាបថ និងតម្លៃ ដើម្បីលើកកម្ពស់គុណភាពសិក្សាឲ្យស្របទៅតាមស្តង់ដាការអប់រំក្នុងតំបន់ ក៏ដូចនៅលើពិភពលោក ពីព្រោះថាវិស័យអប់រំរួមចំណែកយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការអភិវឌ្ឍអរិយធម៌ វប្បធម៌ សង្គមធម៌ និងពិសេសដើរតួសំខាន់បុំផុតក្នុងការកសាងធនធានមនុស្ស ។

        ក្នុងការដឹកនាំគឺទាមទារអ្នកដឹកនាំមានសម្ថភាព ច្បាស់លាស់និងស៊ីជម្រៅដើម្បីទទួលបានលទ្ធផលល្អប្រសើរ ។នៅក្នុងន័យនេះអ្នកដឹកនាំត្រូវដើរតួយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរៀបចំសកម្មភាពគ្រប់គ្រង ដឹកនាំ ជាពិសេសសកម្មភាពសិក្សាក្នុងថ្នាក់រៀនឲ្យស្របតាមលំនាំគោលការណ៍របស់ក្រសួងអប់រំប្រកបដោយគំនិតច្នៃប្រឌិតខ្ពស់ និងមនសិការវិជ្ជាជីវៈខ្ពស់ដើម្បីសម្រេចបានគោលដៅអប់រំជាតិជៀសឆ្ងាយពីសង្គ្រាម ។ជាការឆ្លើយតបចំណុចខាងលើ ក្រុមយើងខ្ញុំបានសម្រេចចិត្តជ្រើសរើសយកប្រធានបទ““ សិក្សាពីការអប់រំសម័យអាណាព្យាបារាំង១៨៦៣-១៩៥៣នៃគ.ស។ជាកិច្ចការស្រាវជ្រាវ និងដើម្បីរំលេចឲ្យឃើញពីសម័យអតីតកាល ដែលប្រទេសនៅក្រោមកអាណានិគមបារាំង ប្រជាជនរងទុក្ខវេទនា ក្នុងការស្រាវជ្រាវនេះផ្ដោតជាចម្បងទៅលើ “ អរិយធម៌ខ្មែរសម័យអាណានិគមបារាំង  ” ដើម្បីឲ្យអ្នកជំនាន់ក្រោយបានដឹង និងទុកជាមេរៀន ។

៣.២.វិធីសាស្រ្តនៃការប្រមូលទិន្នន័យ                                                                                                       

            ៣.២.១.ប្រភេទទិន្នន័យ                                                                                                                                               

            ចំពោះការប្រមូលទិន្នន័យនិងព័ត៌មានផ្សេងៗដើម្បីឲ្យ ដំណើរការនៃការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់ក្រុមយើងខ្ញុំបានទទួលជោគជ័យនិងឲ្យមានប្រសិទ្ធភាពខ្ពស់។ ដើម្បីបានសម្រេចវត្ថុបំណងនៃការសរសេររបាយការណ៍នេះឡើង ក្រុមយើងខ្ញុំបានប្រើប្រាស់វិធីសាស្ត្រមួយចំនួន យោងតាម ការសរសេររបាយការណ៍ដែលមានលក្ខណៈវិទ្យាសាស្ត្រដែលតម្រូវអោយមានការប្រើប្រាស់ឯកសារយោង, ការវិភាគទ្រឹស្ដី, ការបកស្រាយបញ្ហា និង ការវិភាគនូវគំហើញ ព្រមទាំងការផ្ដល់អនុសាសន៍ទាក់ទងទៅនិងប្រធានបទ។ ក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងសម្រេ ចឱ្យបាននូវគោលដៅនេះ ការចុះប្រមូលឯកសារតាមបណ្ណាល័យ បណ្ណាគារ តូបការសែត និង បណ្ណាសារដ្ឋានជាតិ គឺជាគោលដៅ និង ទីតាំងសំខាន់ ចាំបាច់ដែលត្រូវតែចុះទៅដល់។ មិនតែប៉ុណ្ណោះទេ ការចុះទៅដល់ទីតាំងផ្ទាល់នៅខេត្ត ព្រះវិហារ និង តំបន់ប្រាសទព្រះវិហារ ក៏ជាចំនុចចាំបាច់មួយដែលខ្វះមិនបាន។ បន្ថែមដោយការចាប់អារម្មណ៍ខ្ពល់ទៅលើព្រឹត្តិការណ៍ថ្មីដែលជាការវិវត្តន៍នៃដំណើរការចរចា រឿងក្ដីប្រាសាទព្រះវិហារ និង ប្រភពព័ត៌មាន តាមប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ គឺជា កត្តាជម្រុញឱ្យមានការប្រមូលទិន្នន័យទាក់ទងទៅនឹងប្រធានបទ កាន់តែមានភាពសុក្រិត និង លម្អិតផងដែរ។

            ឯកសារដែលបានប្រមូលបានពីប្រភពនានារួមមាន៖

            -ទស្សនាវដ្ដី Media Boom

            -បណ្ណាល័យសកលវិទ្យាល័យឯកទេសនៃកម្ពុជា…                                                                                                    - កាសែតកម្ពុជាថ្មី

            -ការផ្សាយរបស់វិទ្យុអាស៊ីសេរី និង វិទ្យុបារាំងអន្តរជាតិ

            -ការ Search តាមម៉ាស៊ីនស្វែងរកនៃអ៊ីនធើណិត អាស័យដ្ឋានGoogle.com ជាពិសេសបណ្ដាBlogដែលចាប់អារម្មណ៍និងព្រឹត្តិការណ៍ជម្លោះប្រាសាទព្រះវិហារ

            -រួមនិងប្រភពមួយចំនួនទៀត។

            ៣.២.២.ទិន្នន័យចម្បង                                                                                                                                             ចុះស្រាជ្រាវព័ត៌មានផ្សេងៗ និងឯកសារដែលទាក់ទងដូចជាៈ ការសិក្សាទៅលើទ្រឹស្ដី ដែលមាននៅក្នុងសៀវភៅអ្នកនិពន្ធ អ្នកប្រាជ្ញ សាស្ត្រាចារ្យ តាមបណ្ណាល័យ បណ្ណាគារ    នានាក្នុងខេត្ដបាត់ដំបង។មានការណែនាំពីសាស្ត្រាចារ្យដែលដឹកនាំនិងសាស្រ្តាចារ្យជំនួយគ្រប់ពេលវេលា    ការសាកសួរជាមួយចាស់ព្រឹទ្ធាចារ្យនឹងពីអ្នកពាក់ព័ន្ធសំខាន់ៗ ដែលដឹងរឿងនេះច្រើនជាពិសេសចាស់ៗដែលនៅរស់ដូចជាយាយតាចាស់ៗដែលបានដឹងរឿងរ៉ាវតៗគ្នា ។                                                                                                                   

            ៣.២.៣. វិធីសាស្ត្រវិភាគទិន្នន័យ

            បន្ទាប់ពីបានធ្វើការប្រមូលទិន្នន័យ និង ព័ត៌មានទាក់ទងបាន ៨០%ហើយ ដំណើរការសរសេរពង្រាងដំបូងត្រូវបានចាប់ផ្ដើម។ នោះគឺជាដំណាក់កាលស្មុគស្មាញមួយដែលទាមទារឱ្យខ្ញុំបាទត្រូវធ្វើការសម្រេចចិត្តប្រកបដោយ ស្មារតីទទួលខុសត្រួវខ្ពស់ចំពោះអត្ថន័យ និង ខ្លឹមសារ ដែលត្រូវលើកយកមកលាតត្រដាង ជាមួយនិងការរៀបរាប់បែបសំយោគទិន្នន័យ។

            នៅក្នុងការបកស្រាយខ្លឹមសារដែលមាននៅក្នុងរបាយការណ៍នេះ ក្រុមយើងខ្ញុំបានទទួលការផ្ដល់ជាគន្លឹះក្នុងការប្រើប្រាស់ និង សំយោគទិន្នន័យ ដែលបានយកមកពីប្រភពទី២ មិនមែនជាទិន្នន័យដើមទាំងស្រុងនោះឡើយ។ ហេតុនេះការដកស្រង់ និង ការលើកយកសម្ដីដើមរបស់អ្នកនិពន្ធមុនជាការជៀសមិនផុត។ មួយវិញទៀត ការប្រើប្រាស់វិធីសាស្ត្រនិទានក្នុងជំហាន        ដំបូងគឺហាក់ដូចជាការដកស្រង់ទាំងស្រុងដែល តម្រូវឱ្យក្រុមខ្ញុំបាទអាចត្រឹមតែបញ្ចេញមតិផ្ទាល់ខ្លួនបន្តិចបន្តួចចំពោះការវិភាគព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្រ្ត ទៅតាមកម្រិតយល់ដឹងដែលបានកើតមានក្នុងចិត្តប៉ុណ្ណោះ។ ក្រៅពីនេះ ការដកស្រង់ខ្លឹមសារចេញពីសារព័ត៌មាន និង ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ តម្រូវឱ្យក្រុមយើងខ្ញុំបានវិភាគយ៉ាងយូរ និង ល្អិតល្អន់បំផុតជៀសវាង មានការភ័ន្តច្រឡំ ឬ ល្អៀង ដោយប្រការណាមួយ។

ដើម្បីឲ្យការប្រមូលទិន្នន័យដែលទាក់ទងទៅនឹងប្រធានបទ“ សិក្សាពីការអប់រំសម័យអាណាព្យាបារាំង១៨៦៣-១៩៥៣នៃគ.ស»ក្រុមយើងខ្ញុំបានធ្វើការប្រមូលព័ត៌មានតាមរយៈ                                                                                          ​      -តាមបណ្ណាគារធំៗតាមបណ្ណាល័យតាមសាលារៀនចាប់ពីអនុវិទ្យាល័យរហូតដល់ឧត្ដមសិក្សា                                                              -តាមរយៈយាយតាចាស់ៗរបស់ក្រុមយើងខ្ញុំដែលបានដឹងរឿងរ៉ាវដែលនិយាយតៗគ្នា                                                     -អ្នកពាក់ព័ន្ធនានាដែលទាក់ទងប្រធានបទនេះក្រុមយើងខ្ញុំបានចុះសម្ភាសន៍ជាច្រើនលើក                        -សាកសួរព័ត៌មានតាមរយៈសាស្រ្តចារ្យដឹកនាំ និងសាស្រ្តាចារ្យជំនាញផ្សេងទៀត។

            ឆ្លងតាមរយៈការចុះសិក្សាស្រាវជ្រាវប្រមូលនូវ ទិន្នន័យរួចមកក្រុមយើងខ្ញុំ បានធ្វើការវិភាគទិន្នន័យទាំងអស់និងការវិភាគតាមបែបគុណវិស័យដោយធ្វើការបកស្រាយពន្យល់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ និងត្រឹមត្រូវព្រមទាំងធ្វើការប្រៀបធៀបអំពី ចំណុចខ្លាំងនិងចំណុចខ្សោយរបស់ប្រទេសជាតិដើម្បីឈានទៅរកការផ្ដល់យោបល់ រិះគន់ស្ថាបនា លើចំណុចដែលខ្វះខាតដែលកើតមានទៅលើការរំលោភពំពានរបស់ប្រទេសថៃ។ចំពោះទិន្នន័យដែលទទួលបានគឺការសម្ភាសន៍ជាបុគ្គល និងជាក្រុមអ្នកផ្តល់ព័ត៌មានសំខាន់ៗ​ដែលបាន ជជែកវែកញែករកហេតុផលបូកសរុប និងចេញនូវសេចក្តីសន្និដ្ឋាន ។ក្នុងការសរសេររបាយការណ៍ស្រាវជ្រាវក្រោមប្រធានបទ “ សិក្សាពីការអប់រំសម័យអាណាព្យាបារាំង១៨៦៣-១៩៥៣នៃគ.ស»ក្រុមយើងខ្ញុំបានប្រើនូវវិធីសាស្រ្តបីយ៉ាង ដើម្បីបង្កើតជារបាយការណ៍នេះឡើង ។រាល់ព័ត៌មាន ខ្លឹមសារ ឯកសារ និង ទិន្នន័យទាំងឡាយដែលទទួលបាន ត្រូវបានចងក្រងជាក្រុម ប្រភេទ លំដាប់លំដោយនៃព្រឹតិ្តការណ៍ និង ចាត់ជាចំណុចយោងក្នុងខ្លឹមសារនៃរបាយការណ៍។ ខ្លឹមសារនៃការទាញយកមកភាគច្រើន គឺជាខ្លឹមសារដែលបានមកពីការវិភាគ និង សំយោគដោយសារព័ត៌មាន និង ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ រួមដោយសៀវភៅមួយចំនួនផង។ ហេតុនេះ ទិន្នន័យដែលនឹងត្រូវប្រើនៅក្នុងជំពូកខាងក្រោយៗនេះ គឺត្រូវបានពិនិត្យ និង ផ្ទៀងផ្ទាត់យ៉ាងហោចក៏ទៅនិងប្រភពពីរដែលនិយាយពីចំនុចដូចគ្នាណាមួយ។ ឧទារណ៍ លទ្ធផលនៃការចរចា ត្រូវបានផ្ទៀងផ្ទាត់ដោយការចុះផ្សាយតាមកាសែត និង ទូរទស្សន៍ ហើយពេលខ្លះ ទៅនិង ការផ្សាយរបស់វិទ្យុបរទេសទៀតផង។

            ៣.២.៤. វិធីសាស្ត្រស្រាវជ្រាវតាមឯកសារ

            ការស្រាវជ្រាវតាមរយៈឯកសារនានា គឺជាការលើកមកធ្វើជាគោលសំខាន់បំផុតក្នុងការសរសេររបាយការណ៍បញ្ចប់នេះ។ ដោយដំបូងយើងត្រូវព្យាយាមស្វែងរកនូវប្រភពទិន្នន័យឬព័ត៌មានដែលទាក់ទងជាមួយប្រធានបទនេះពីស្នាដៃ្នកនិពន្ធរៀបរៀងខ្មែរ និងឯកសារបរទេសខ្លះរួមជាមួយឯកសារគោលរបស់ក្រសួងអប់រំ ឯកសារបណ្ណាល័យ តាមបណ្ណាគារ តាមតូបសៀវភៅនិងកាសែតនានាធ្វើជាមូលដ្ឋានគ្រឹះក្នុងការសរសេររបាយការណ៍នេះឡើង។

            ៣.២.៥. វិធីសាស្រ្តស្រាវជ្រាវតាម វិទ្យុ ទូរទស្សន៍ កាសែត និង ទស្សនាវដ្ដី

            សតវត្សបច្ចេកវិទ្យា វិស័យព័ត៌មានវិទ្យា និង វិជ្ជាជិវៈសារព័ត៌មាន មានការរីកសាយ និងប្រកបដោយក្រមសីលធម៌។ រាល់ព័ត៌មាន និង កម្រងព្រឹត្តិការណ៍ផ្សេងៗមានភាពទូលំទូលាយដែលធ្វើឱ្យអ្នកស្ដាប់ អ្នកទស្សនាបានដឹងយល់នូវរាល់បញ្ហាព័ត៌មាន ឬហេតុការណ៍ទាំងនេះបានយ៉ាងឆាប់          រហ័ស។ ក្រុមយើងខ្ញុំបានជ្រើសរើសយកវិធីសាស្រ្តនេះមួយទៀតមកធ្វើការ ជាជំនួយបន្ថែមដើម្បីងាយស្រួលធ្វើឱ្យរបាយការណ៍ស្រាវជ្រាវឱ្យកាន់តែមានលក្ខណៈវិទ្យាសាស្ត្រ ។

            ៣.២.៦. វិធីសាស្រ្តស្រាវជ្រាវតាមរយៈការសម្ភាសន៍

            ជាប្រភពព័ត៌មានផ្សេងៗដែលគេចង់បាន។ តាមរយៈការសាកសួរ/សម្ភាសន៍ ជាមួយមនុស្សដែលធ្លាប់ជួបប្រទះនូវព្រឹត្តិការណ៍ជាក់ស្ដែង គឺជាប្រភពព័ត៌មានរស់មួយដ៏សំខាន់។ ប៉ុន្តែដោយសារមនុស្សដែលធ្លាប់ឆ្លងកាត់ព្រឹត្តិការណ៍នៅសម័យនោះ នៅសេសសល់តិចតួចណាស់ហើយក៏មានវ័យកាន់ចាស់ជរាដែរ។ចំណែកឯអ្នកដែលបានសិក្សាស្រាវ ជ្រាវស្វែងយល់ឱ្យស៊ីជម្រៅលើបញ្ហានេះក៏ពុំសូវសម្បូរផងនោះ ទើបក្រុមយើងខ្ញុំបានសម្រេចចិត្តយកវិធីសាស្ត្រមួយនេះជាវិធីសាស្ត្របន្ទាប់បន្សំប៉ុណ្ណោះដើម្បីឱ្យមានការជួយបំពេញបន្ថែមរាល់ព័ត៌មានខ្លះៗ ដែលខ្វះខាតក្នុងទិសដៅតម្រូវធ្វើឱ្យខ្លឹមសារនៃរបាយការណ៍នេះកាន់តែមានលក្ខណៈវិទ្យាសាស្រ្ដ។នៅក្នុងជំពូកនេះ ក្រុមយើងខ្ញុំបានលើកយកវិធីសាស្រ្តមួយចំនួនដែលបានប្រើ ក្នុងការបកសា្រយឯកសារនានា មកធ្វើជាគោលការណ៍យោង និង ការផ្ដល់យោបល់របស់សាស្រ្តាចារ្យដឹកនាំដែលបានជួយកែលម្អដល់កិច្ចការសរសេររបាយការណ៍នេះឡើង។

៣.៣ ការផ្ដល់យោបល់ និង កែតម្រូវដោយសាស្ត្រាចារ្យដឹកនាំ

            លោកសាស្រ្តាចារ្យ ឃុន មុនី បានចំណាយពេលយ៉ាងច្រើនក្នុងការជួយផ្ដល់យោបល់ និង លើកមតិកែលម្អ ជាពិសេសក្នុងការរៀបចំលំដាប់លំដោយ        នៃខ្លឹមសាររបាយការណ៍នេះ។ការត្រួត

ពិនិត្យលើអក្ខរាវិរុទ្ធ ការប្រើពាក្យពេចន៍ និងពាក្យបច្ចេកទេសមួយចំនួនធំ ត្រូវបានកែលម្អឡើងវិញ ដើម្បីអោយសមស្របទៅនឹងការវិវត្តន៍នៃអក្សរសាស្ត្រ        ក៏ដូចជាឱ្យស៊ីសង្វាក់គ្នាទៅនឹងបរិបទប្រវត្តិ

វិទ្យា។ មួយវិញទៀត ការចុះទៅដល់គោលដៅដើម្បីធ្វើការប្រមូលទិន្នន័យ ក៏បានទទួលការណែនាំនិងកំណត់ដោយលោកសាស្រ្តាចារ្យដឹកនាំ ក្នុងគោលគំនិត ប្រមូលទិន្នន័យឱ្យបានច្រើនគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ធ្វើការវិភាគ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះទិន្នន័យដែលសម្រេចថា ជាចំណុចគន្លឹះនិងសំខាន់ក្នុងការលើកយករៀបរាប់ វិភាគ និង សំយោគ ក៏ត្រូវបានកែសម្រួលជាច្រើនលើកច្រើនសារ ជៀសវាងការភ័ន្តច្រឡំ ប៉ុន្តែក្រុមយើងខ្ញុំមិនសង្ឃឹមថា បានត្រឹមត្រូវឥតខ្ចោះនោះឡើយ ដោយលោកសាស្ត្រចារ្យបានផ្ដល់យោបល់ថាគង់នឹងមានការរិះគន់ក្នុងន័យកែលម្អពីសំណាក់អ្នកសិក្សា។ ការសិក្សាស្រាវជ្រាវពិតជាមានសារៈសំខាន់ណាស់ពីព្រោះថាយើងចង់ចេះចង់ដឹង​ឲ្យកាន់តែច្បាស់ តាមរយៈការសិក្សាស្រាវជ្រាវនេះយើងនឹងស្វែងយល់អំពី៖                                                        

            -កំណត់ស្ថានភាពទូទៅពីក្នុងការសិក្សាអប់រំនៅក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង                                                                           -ស្វែងយល់ពីយុទ្ធសាស្ត្រក្នុងការអភិវឌ្ឍវិស័យអប់រំនៅក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង                                                                                 -ស្វែងយល់ពីដំណើរកាអភិវឌ្ឍប្រទេសនៅក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង                                                -ស្វែងយល់ពីជីវភាពរបស់ប្រជាជននៅក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង                                                                        - ស្វែងយល់អំពីភាពខ្លាំង និងភាពខ្សោយរបស់អ្នកដឹកនាំនៅក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង    

            ឆ្លងតាមរយៈការចុះសិក្សាស្រាវជ្រាវប្រមូល នូវទិន្នន័យរួចមកក្រុមយើងខ្ញុំបានធ្វើការវិភាគទិន្នន័យទាំងអស់និងការវិភាគតាមបែបគុណវិស័យដោយធ្វើការបកស្រាយពន្យល់ឲ្យបានច្បាស់លាស់ និងត្រឹមត្រូវព្រមទាំងធ្វើការប្រៀបធៀបអំពី ចំណុចខ្លាំងនិងចំណុចខ្សោយរបស់ប្រទេសជាតិដើម្បីឈានទៅរកការផ្ដល់យោបល់ រិះគន់ស្ថាបនា លើចំណុចដែលខ្វះខាតដែលកើតមានទៅលើការអប់រំនៅក្នុងសម័យបារាំងមកសិក្សាស្រាវជ្រាវ។

 

 

 

 

                                                                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                   ជំពូកទី៤

                                                 លទ្ធផលនៃការស្រាវជ្រាវ

៤.១.ការទាក់ទងរវាងព្រះបាទអង្គឌួងនិងបារាំង

          នៅឆ្នាំ១៨៥៣ព្រះអង្គ​ទ្រង់​បាន​ចាត់​រាជប្រតិភូ​មួយ​ក្រុម ដែលដឹកនាំដោយឧកញ៉ាយមរាជម៉ុក  និង ឧកញ៉ាចក្រីមាស ដើម្បីនិមន្តព្រះសង្ឃខ្មែរមួយអង្គព្រះនាម ព្រះមហាប៉ាន មក​ពង្រឹង​ព្រះពុទ្ធ​សាសនា ដែលត្រូវធ្លាក់ចុះដោយសារសង្គ្រាម។ ប្រតិភូនេះបានត្រូវព្រះចៅសៀមឆោមក្លាវ (រាមាទី៤) ទទួល​រាក់ទាក់​ព្រោះ​យល់​ថា​ជា​ឱកាស​មួយសម្រាប់ផ្សព្វផ្សាយវប្បធម៌សៀម។ ដូចនេះព្រះពុទ្ធសាសនាធម្មយុត្តិកនិកាយ​ (ហីនយាន) តាមបែបសៀម បាន​ត្រូវ​នាំ​ចូល​ប្រទេស​កម្ពុជា​ចាប់តាំងពីពេលនោះមក។ ចំណែកឯពុទ្ធសាសនា​និកាយ​ថេរវាទ​ផ្នែក​មហានិកាយ (ហីនយាន)​គឺជានិកាយ​មួយ​ចម្បង​នៅ​ក្នុង​ប្រទេស​ខ្មែរ។ ព្រះបាទអង្គឌួងគឺ​ជាអ្នកនិពន្ធ​ខ្មែរល្បីល្បាញ​មួយ​រូប។ ព្រះអង្គពូកែខាងកំណាព្យកាព្យឃ្លោង។ ព្រះអង្គ​បាននិពន្ធ​រឿង​ជា​ច្រើន​ដូច​ជា រឿងចំប៉ាថោង នៅ​ឆ្នាំ ​១៨១០, រឿងកាកី​ នៅ​ឆ្នាំ ១៨១៥ និង ច្បាប់ស្រី ​នៅ​ឆ្នាំ ១៨៣៧ ជាដើម។ ព្រះបាទអង្គឌួង​ទ្រង់​សុគត​នៅ​ក្នុង​រាជវាំង​ឧដុង្គដោយជំងឺ នៅក្នុងឆ្នាំ ១៨៥៩។រហូតមកដល់ ស.វ​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​ ទី១៩ គឺក្នុងរាជព្រះបាទអង្គ ឌួង (១៨៤១ - ១៨៦០ )ប្រទេសខ្មែរនៅតែស្ថិតក្រោមអំណាចសៀម និងយួននៅឡើយ ។ព្រះបាទអង្គ ឌួងទ្រង់តូចព្រះទ័យយ៉ាងខ្លាំង ព្រះអង្គខិតខំរកគ្រប់មធ្យោបាយដើម្បីរំដោះទឹកដី និងគេចឲ្យផុតពីចំណុះគេនេះ ។

                   នៅឆ្នាំ ១៨៥៤ បព្វជិកបារាំងម្នាក់ឈ្មោះ មីស(Miche) ដែលស្និទ្ធនឹងព្រះអង្គ បានថ្វាយយោបល់ដល់ព្រះអង្គឲ្យធ្វើទំនាក់ទំនងជាមួយព្រះចៅអធិរាជបារាំង ណាប៉ូលេអុងទី៣ដើម្បីឲ្យបារាំងជួយការពារប្រទេសកម្ពុជា ។

                   ព្រះចៅអធិរាជបារាំង ណាប៉ូលេអុងទី៣ បានបញ្ជូនគណៈប្រតិភូមួយរូប គឺលោក ដឺមុងទីញី ឲ្យមកកម្ពុជាយ៉ាងរួសរាន់ (១៨៥៥) ដើម្បីពិនិត្យស្ថានភាពនៅកម្ពុជា  ។

                   នៅដើមឆ្នាំ ១៨៦៤ បារាំងបានគាបសង្កត់ក្រុងបាងកក តាមផ្លូវទូត និងផ្លូវយោធា ដើម្បីក្រុងបាងកកបញ្ជូនត្រា ព្រះខ័នរាជ  និងមកុដរាជ សម្រាប់រាជាពិសេក ព្រះបាទនរោត្ដម ជាព្រះមហាក្សត្រពេញលក្ខណៈនៅក្រុងឧដុង្គ នាថ្ងៃទី៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ ១៨៦៤  ។

                   ឆ្លងតាមការសិក្សាស្រាវជ្រាវរួចមកក្រុមយើងខ្ញុំបានរកឃើញចំណុចវិជ្ជមានជាច្រើន ដែលពាក់ព័ន្ធទៅនឹងសម័យអាណានិគមបារាំង ជាពិសេសការគ្រប់គ្រងដឹកនាំរបស់ព្រះបាទអង្គឌួង និងព្រះបាទនរោត្ដម នាសម័យបារាំង  ។

                   -ព្រះអង្គបានយកព្រះទ័យរំដោះខ្លួនចេញឲ្យផុតពីភាពចំណុះគេ (១៨៤១ . ១៨៦០)ប្រទេសខ្មែរនៅតែស្ថិតក្រោមអំណាចសៀម និងយួននៅឡើយ ។ ព្រះបាទអង្គឌួងទ្រង់តូចព្រះទ័យយ៉ាងខ្លាំង ព្រះអង្គបានខិតខំរកគ្រប់មធ្យោបាយដើម្បីរំដោះទឹកដី  និងកេចឲ្យផុតពីភាពចំណុះគេនេះ  ។

                   នៅថ្ងៃទី១១ សីហាឆ្នាំ ១៨៦៣ ព្រះបាទនរោត្ដមបានចុះព្រះហស្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមួយដែលទទួលស្គាល់អាណាព្យាបាលបារាំងលើព្រះរាជាណាចក្ររបស់ទ្រង់គឺដើម្បីរំដោះប្រទេសឲ្យផុតពីប្រទេសសៀម និងយួន ព្រោះប្រទេសនេះនៅជិត ងាយនឹងរំកិលចូលគ្រប់ពេល ដោយពួកនេះតែងតែយកប្រទេសខ្មែរធ្វើជាទីលានប្រយុទ្ធ  ក្នុងការលេបត្របាក់ទឹកដីជាហូរហែរមក  ។

ព្រះអង្គបានយកព្រះទ័យរំដោះខ្លួនចេញឲ្យផុតពីភាពចំណុះគេ (១៨៤១ . ១៨៦០)ប្រទេសខ្មែរនៅតែស្ថិតក្រោមអំណាចសៀម និងយួននៅឡើយ ។ ព្រះបាទអង្គឌួងទ្រង់តូចព្រះទ័យយ៉ាងខ្លាំង ព្រះអង្គបានខិតខំរកគ្រប់មធ្យោបាយដើម្បីរំដោះទឹកដី  និងកេចឲ្យផុតពីភាពចំណុះគេនេះ  ។

                   នៅថ្ងៃទី១១ សីហាឆ្នាំ ១៨៦៣ ព្រះបាទនរោត្ដមបានចុះព្រះហស្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាមួយដែលទទួលស្គាល់អាណាព្យាបាលបារាំងលើព្រះរាជាណាចក្ររបស់ទ្រង់គឺដើម្បីរំដោះប្រទេសឲ្យផុតពីប្រទេសសៀម និងយួន ព្រោះប្រទេសនេះនៅជិត ងាយនឹងរំកិលចូលគ្រប់ពេល ដោយពួកនេះតែងតែយកប្រទេសខ្មែរធ្វើជាទីលានប្រយុទ្ធ  ក្នុងការលេបត្របាក់ទឹកដីជាហូរហែរមក  ។

                   ក្រោយពីបារាំងបានដាក់ជាអាណាព្យាបាលលើកម្ពុជាមកពួកគេបានធ្វើអ្វីស្រេចតែនឹងចិត្ត ដូចជាការទារពន្ធដារ ការធ្វើកំណែន ។ទោះបីជាសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ សីហា ១៨៦៣ ស្ថិតក្នុងការផ្ដល់ផលប្រយោជន៍ឲ្យគ្នាទៅវិញទៅមកក៏ដោយ ក៏អ្នកស្នេហាជាតិបានក្រោកឈរកាន់អាវុធប្រឆាំងនិងការប៉ុនប៉ងរបស់បារាំងក្នុងការត្រួតត្រាប្រទេសខ្មែរដែរ ។បន្ថែមលើសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១៧ មិថុនា​ ១៨៨៤ រឹតតែបង្ករភាពក្ដៅក្រហាយទ្វេរឡើងគ្រប់ស្រទាប់ប្រជាជនខ្មែរដែលនាំឲ្យកើតមានចលនាតស៊ូជាហូរហែរ 

                   ការសិក្សាអប់រំនៅសម័យដែលបារាំងគ្រប់គ្រងមិនសូវមានការរីកចម្រើន​ប៉ុន្មានទេ ប៉ុន្ដែនៅពេលនោះ គេឃើញថា បារាំងបានយកប្រព័ន្ធអប់រំថ្មីមក​បំពាក់​បន្ថែមលើការសិក្សាអប់រំបែបប្រពៃណីរបស់ខ្មែរ។ទន្ទឹមគ្នានេះ ការសិក្សាតាមបែបប្រពៃណី គឺការបួសរៀននៅក្នុងវត្តអារាមនានា ក៏នៅតែបន្តតួនាទីដ៏សំខាន់របស់ខ្លួនក្នុងការជួយសង្គ្រោះកូនខ្មែរឱ្យបានរួចចាកផុតពីភាពអវិជ្ជា។ ចំណែកឯព្រះសង្ឃនៅតែមាននាទីជាគ្រូអាចារ្យដ៏សំខាន់ក្នុងការជួយបង្ហាត់បង្រៀននូវវប្បធម៌ ប្រពៃណី អក្សរសាស្ត្រខ្មែរដល់កូនខ្មែរនាពេលនោះដដែល។ លោក ដេវិឌ ឆាណ្ឌល័រ (២០០៥:១៦៨) បានលើកឡើងនៅក្នុងសៀវភៅរបស់លោកថា “នៅក្នុងសម័យ​អាណានិគម ភាពចេះអាននិងចេះសរសេរភាសាខ្មែរស្ថិតនៅក្នុងការគ្រប់​គ្រង​នៃព្រះសង្ឃសឹងទាំងស្រុង”។

            សេចក្តីនេះបញ្ជាក់ឱ្យឃើញថា ថ្វីដ្បិតតែបារាំងបានមកត្រួតត្រាលើប្រទេសខ្មែរតាំងពីឆ្នាំ១៨៦៣ក៏ដោយ ក៏គេមិនឃើញមានសកម្មភាពក្នុងការជួយពង្រឹងវិស័យអប់រំភ្លាមៗនោះដែរ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី គេសង្កេតឃើញថា ចាប់ពីឆ្នាំ១៨៨៤មក រាជការបារាំងមិនត្រឹមតែបានកែទម្រង់លើរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងប្រទេសប៉ុណ្ណោះទេ សូម្បីតែវិស័យសិក្សាអប់រំក៏ចាប់ផ្តើមមានការប្រែប្រួលបន្តិចម្តងៗ      ដែរ។ ជាពិសេសគឺចាប់ពីទសវត្សឆ្នាំ​១៩០០ ការកែទម្រង់នេះបានលេចចេញជារូបរាងច្បាស់លាស់ជាងមុន។ ការសិក្សា​​ចំណេះដឹងទូទៅបានទទួលអាទិភាពជាពិសេស។ ការសិក្សាទំនើបចាប់កើតឡើង​ហើយ ព្រោះគេបានបង្កើតសាលាបឋមសិក្សាបារាំងនៅតាមឃុំនិងកែប្រែសាលា​វត្តឱ្យមានបង្រៀនតាមបែបទំនើប។ ក្នុងពេលនោះ អាណានិគមបារាំងក៏បានជួយផ្ជុងផ្តើមផ្តល់ថវិកាឱ្យរដ្ឋាភិបាលខ្មែរក្នុងការស្ថាបនាសាលារៀនសម្រាប់កុលបុត្រកុលធីតាខ្មែរសិក្សា។ សាលារៀនដែលគេស្ថាបនានោះមាន២ផ្នែក គឺមួយជាសាលារៀនក្រៅវត្តហៅថាសាលារាជការ ហើយសាលានេះសម្រាប់តែកូននាម៉ឺននិង កូនអ្នកមាននៅតាមទីក្រុងទើបអាចូលរៀនបាន។ ឯកូនអ្នកក្រវិញអាចចូលរៀនបាននៅសាលាវត្ត។

            ការសិក្សាបួសរៀនតាមផ្នែកផ្លូវធម៌នៅតែបន្តដដែល តែបារាំងឆ្លៀតយកវត្តអារាមសម្រាប់បណ្តុះបណ្តាលតាមបែបទំនើប។ ដូចនេះ ការសិក្សាអប់រំនៅពេលនោះប្រព្រឹត្តទៅនៅកន្លែងសំខាន់ៗ ហើយដែលពេលនោះខ្មែរមានខេត្តចំនួន៥៦ដែលបារាំងចែកជា៩តំបន់។បន្ទាប់ពីព្រះបាទនរោត្តមបានឡើងគ្រោងរាជ្យនៅថ្ងៃទី​៣ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៦៤ មកព្រះអង្គមិន គង់នៅរាជធានាឧដុង្គទៀតទេ។​ នៅក្នុងឆ្នាំ ១៨៦៧ ព្រះបានផ្លាស់រាជធានាពីឧដុង្គមកតាំងនៅ ក្រុងភ្នំពេញវិញ។ ព្រះមហាក្សត្រអង្គនេះបានចុះព្រះហស្តលេខាជាមួយបារាំង នៅថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៨៦៣ ជាមួយលោក ឌឺឡាក្រង់ឌីយែរ លើសន្ធិសញ្ញាមិត្តភាពការការពារនិងពាណិជ្ជកម្ម។ ការចុះ កិច្ចព្រមព្រមព្រៀងនេះ ត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រមួយចំនួនចាត់ទុកថា បានជួយរំដោះប្រទេសកម្ពុជា ឲ្យចេញផុតពីការគាបសង្កត់របស់ប្រទេសជិតខាងពីរគឺ វៀតណាម និងថៃ។

             អ្នកស្រាវជ្រាវប្រវត្តិសាស្ត្រនៅរាជបណ្ឌិតសភាកម្ពុជា អនុបណ្ឌិត ជិន សុជាតិ មានប្រសាសន៍ ថា​៖“ទោះបីជាមានចំណុចមួយចំនួនគ្មានសមភាពជាមួយប្រទេសអាណាព្យាបាល និង ប្រទេសក្រោម អាណាព្យាបាលក៏ដោយ ក៏វាអាចក្លាយជាកម្លាំងមួយក្នុងរារាំងឥទ្ធិពល និងធ្វើឲ្យ ឥទ្ធិពល សៀមមក លើខ្មែរបានថយចុះ។ មានន័យថា ប្រទេសកម្ពុជាយើង នៅតែបន្ត ផែនទីនៅលើពិភពលោករហូត មកដល់សព្វថ្ងៃហ្នឹង គឺដោយសារតែវត្តមានរបស់ពួកបារាំងហ្នឹង។ ក្នុងឆ្នាំ១៨៦៣ គេធ្វើជំរឿន ប្រជាជនកម្ពុជាយើងនៅសល់តែ៩សែននាក់ទេ គឺតិចណាស់”។ ក្រោយពីការចុះកិច្ចព្រមព្រៀង ជាមួយបារាំងរួចមក ឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែររបស់លោក ត្រឹង ងា បាន ឲ្យដឹងថាមានកើតចលាចល នៅក្នុងប្រទេស ដោយមានការបះបោររបស់លោកអាចារ្យ​ស្វា ពោធិកំបោរ និងព្រះអង្គ ស៊ីវត្ថាជា ដើម។ បន្ទាប់ពីចលនាតស៊ូបានបង្ក្រាបដោយបារាំង និងកងទ័ពរបស់ព្រះកែវហ្វា ស៊ីសុវត្តិ ជាប្អូន របស់ព្រះបាទ នរោត្តម ព្រមទាំងជាព្រះមហាឧបរាជផងនោះប្រទេសជាតិក៏មានសន្តិភាពឡើងវិញ។ ចាប់តាំងពីការចុះសន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ១៨៦៣មក បារាំងបានធ្វើកំណែទម្រង់មួយចំនួនដែលមានដូចជា វិស័យពន្ធដារ រដ្ឋាភិបាល តុលាការ និងសង្គមជាដើម។ គម្រោងការនៃការកែរ ទម្រង់ទាំងប៉ុន្មានពុំ បានទទួលជោគជ័យទាំងស្រុងនោះទេ។ ផ្ទុយទៅវិញការអនុវត្តត្រូវជួបឧបសគ្គជាច្រើន ដែល បណ្ដាលមកពីប្រតិកម្មមិនអនុគ្រោះពីសំណាក់មន្ត្រីជាច្រើននិងពួកមេបំណុល។ ២១ឆ្នាំ ក្រោយពីកិច្ច ព្រមព្រៀង១៨៦៣មក ក៏មានកិច្ចព្រងព្រៀងថ្មីមួយទៀត។ កិច្ចព្រមព្រៀង នេះត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិ សាស្ត្រមួយចំនួនចាត់ទុកថា ជាការដាក់អាណានិគមមកលើប្រទេស។

             អ្នកស្រាវជ្រាវនៅរាជបណ្ឌិតសភាកម្ពុជា លោកសុខ តូច បណ្ឌិតប្រវត្តិសាស្ត្រនយោបាយ មានប្រសាសន៍ថា៖“នៅឆ្នាំ១៨៨៤ នេះគឺបានន័យថាដាក់រដ្ឋបាលទាំងមូលទៅក្រោម អាណានិគម របស់បារាំងតែម្ដង។ អ៊ីចឹងទោះបីកិច្ចព្រមព្រៀងនេះនិយាយថាវាជាអាណាព្យាបាលអាហ្នឹងវាជា រឿង របស់បារាំង ប៉ុន្តែនៅក្នុងពាក្យអ្នកស្រាវជ្រាវគឺមានន័យថា ដាក់អាណានិគម។ ពីព្រោះត្រួតត្រាទាំង អស់ ពន្ធដារសួយសារអាករទាំងឡាយ លែងនាំចូលទៅឲ្យស្ដេចទៀត ហើយគឺយកទៅបង់ឲ្យរដ្ឋា ភិបាល         បារាំង។ អ៊ីចឹងមានន័យថាមិនមែនដាក់អាណាព្យាបាលទៀតទេ គឺអាណានិគមទាំងស្រុង លើ រចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលទាំងស្រុង”។ឯកសារប្រវត្តិលោក ត្រាំង ងា ដដែល បានឲ្យដឹងបន្ថែម ទៀតថារដ្ឋាភិបាលបារាំងដោយបានទទួលរបាយការណ៍លម្អៀង ក៏មានមន្ទិលសង្ស័យទៅលើសុឆន្ទៈរបស់ព្រះរាជា។នៅពេលនោះលោក Jules Ferry ដែលកាន់ដំណែងជានាយករដ្ឋមន្ត្រីបានសម្រេចថា ត្រូវតែតាំងអាណាព្យាបាលពិតប្រាកដលើប្រទេសខ្មែរជាជំនួស អ្នកការពារដែលមានតាំងពីមុនមកលោកបានប្រគល់បន្ទុកនេះឲ្យទៅលោកCharles Thomson ទេសាភិបាលដែនកូសាំងស៊ីន។

            លោក Charles Thomson បានយកកប៉ាល់ចម្បាំងទៅចតគំរាមនៅមុខព្រះរាជវាំងភ្នំពេញ ហើយបានលុកចូលក្រឡាបន្ទំក្នុងពេលព្រះរាជាកំពុងផ្ទំ ហើយបង្ខំឲ្យព្រះចុះព្រះហស្តលេខាលើអនុសញ្ញាមួយដែលបានដកហូតអំណាចព្រះអង្គនៅថ្ងៃទី ១៧ ខែ មិថុនា ឆ្នាំ ១៨៨៤។ អនុសញ្ញានេះបាន បង្ហាញឲ្យឃើញថារដ្ឋាភិបាលបារាំងបានកាន់អំណាចសឹង ទាំងស្រុងក្នុងការគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជា។ ម្លោះហើយទោះបីត្រូវគេបង្ខំឲ្យទទួលយកអនុសញ្ញាថ្ងៃទី ១៧ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៨៤ក៏ដោយ ក៏ព្រះបាទ នរោត្តម បានរកមធ្យោបាយដើម្បីរំដោះប្រទេសព្រះអង្គឲ្យរួចផុតពីការត្រួតត្រារបស់បរទេសវិញដែរ។ អនុសញ្ញា១៨៨៤បានបណ្ដោយឲ្យមានប្រតិកម្មយ៉ាងខ្លាំងក្លា ពីសំណាក់ប្រជាជនខ្មែរហើយពួកមន្ត្រីបារាំងភាគច្រើនបានយល់ថាព្រះបាទ នរោត្តម នេះហើយជាអ្នកដឹកនាំចលនាតស៊ូនេះឯង។ ព្រះអង្គ បានលៃធ្វើយ៉ាងណាកុំឲ្យសង្គ្រាមនេះផ្ដល់គ្រោះថ្នាក់ដល់ព្រះអង្គ គឺធ្វើយ៉ាងណាឲ្យមានលក្ខណៈ ជា ការបះបោររបស់ប្រជារាស្ត្រទៅវិញហើយដែលគេមិនអាចដាក់កំហុសទៅលើព្រះអង្គបានឡើយ។ កិច្ចការដ៏លំបាកនោះ ព្រអង្គបានបំពេញដោយការប៉ិនប្រសប់ជាទីបំផុត។ ព្រះបានដឹកនាំការធ្វើ សង្គ្រាមដោយគេមិនអាចចាប់ភស្តុតាងបានដោយជាក់ស្ដែងម្ដងណាឡើយ។ ការតស៊ូរបស់អ្នក ស្នេហាជាតិខ្មែរមានរយៈពេល២៦ខែ គឺពីខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៨៤ ដល់ខែមករា ឆ្នាំ១៨៨៧ ហើយបាន ប្រព្រឹត្តទៅស្ទើរទៅទាំងប្រទេស។បារាំងត្រូវលើកទ័ពទៅតស៊ូនឹងអ្នកស្នេហាជាតិគ្រប់ទិសទី។

             ក្រោយពីលោក Jules Ferry ជានាយករដ្ឋមន្ត្រីបានចាកចេញពីឆាកនយោបាយ រដ្ឋាភិបាល បារាំងវបានទទួលស្គាល់នូវភ័ន្តច្រឡំរបស់ខ្លួន ដោយសារការផ្ដល់ព័ត៌មានពីលោក Piquet ជារ៉េស៊ីដង់ ស៊ីដង់សុប៉េរីយើរ។ បារាំងបានប្រគល់អំណាចទៅឲ្យព្រះរាជាវិញទុកឲ្យមានតែរ៉េស៊ីដង់សុប៉េរីយើរ ម្នាក់នៅអមព្រះអង្គ។ កិច្ចការរដ្ឋត្រូវបានប្រគល់ទៅឲ្យមន្ត្រីខ្មែរកាន់កាប់វិញ។ នៅតាម ខេត្ត មានតែ រ៉េស៊ីដង់៤នាក់ប៉ុណ្ណោះ ដែលមានដូចជា​នៅកំពត ក្រចេះកំពុងធំនិងពោធិ៍សាត់ជាដើម ហើយដែល បានទទួលបញ្ជាថា មិនត្រូវទៅជ្រៀតជ្រែករឿងអ្នកស្រុកឡើយ ហើយត្រូវគោរពប្រពៃណី និង សាសនារបស់អ្នកស្រុកថែមទៀត។ការកែរទម្រង់ទាំងឡាយដែលលោក រ៉េស៊ីដង់ប៉េរីយើរ បាន ស្នើត្រូវបានទទួលសេចក្ដីយល់ព្រមពីព្រះមហាក្សត្រីសិន ទើបអាចយកទៅអនុវត្តបាន។ លុះព្រះរាជា យល់ព្រមតាមនយោបាយថ្មីរបស់បារាំងនៅប្រទេសខ្មែរហើយ សន្តិភាពក៏មានឡើងវិញ ដោយព្រះអង្គ ទ្រង់បានយាងទៅជួបពួកមេតស៊ូទាំងអស់នៅខេត្តព្រៃទទឹង ហើយព្រះអង្គបានបញ្ជាក់ប្រាប់រដ្ឋ ការ បារាំងបានប្រគល់អំណាចមកឲ្យខ្មែរវិញហើយ។ ដូច្នេះការតស៊ូស្នេហាជាតិ ក៏ ត្រូវបញ្ជប់ត្រឹមពេល នោះដែរ។

            -ដំណាក់កាលទី១ដំបូងបារាំងប្រើវិធីត្រជាក់ក្នុងការអនុវត្តការត្រួតត្រាខ្មែរ ។ ក្រោយពីត្រឡប់ទៅព្រៃនគរវិញ បារាំងបានកំណត់គោលការណ៍ពីរយ៉ាងគឺ៖

            -ដើម្បីបានបញ្ចូលដែនដីកូសាំងស៊ីនជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួនបារាំងបានយកលេសមួយសមស្របមកកំណត់ ។ ពោលគឺបារាំងមានសិទ្ធិលូកដៃចូលក្នុងកិច្ចការផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្លួន ព្រោះប្រទេសខ្មែរ ពីមុនមកធ្លាក់ជាសាមាន្តរដ្ឋរបស់យួន ។

            -លោកទេសាភិបាល បូណាសង្កត់ធ្ងន់លើសេចក្ដីប្រាថ្នារបស់សៀមមកលើខ្មែរ ដែលប្រទេស បារាំងត្រូវតែការពារឯករាជ្យនៃប្រទេសនេះ ដែលមានការតំនាក់ទំនងទៅនឹងសន្តិភាពនៃដែន ដីកូសាំងស៊ីន ។ ក្រោយពីបានទូលថ្វាយហេតុផលសព្វគ្រប់ និងសូមព្រះអង្គព្រមដាក់ប្រទេសខ្មែរឲ្យបារាំងជួយការ ពារបព្វជិតមីស ( Miche ) ទ្រង់បានថ្វាយគម្រោងសន្ធិសញ្ញាមួយ ហើយទ្រង់បានធ្វើការពិភាក្សាជា មួយព្រះរាជាខ្មែរ ។ លុះដល់ថ្ងៃទី ១១ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៨៦៣ លោកឡាក្រង់ឌីយ៊ែ ( La Grandiere ) បានចុះហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាក្នុងនាមលោកផ្ទាល់ ជាមួយនិងសម្ដេចនរោត្ដមដែលបានយល់ព្រម ទាំងញញើតញញើម ។ នេះជាសន្ធិសញ្ញាលើកទី១ ដែលខ្មែរយល់ព្រមឲ្យបារាំងធ្វើអាណាព្យាបាល ។

               ៤.១.១. ខ្លឹមសារសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៨៦៣

          -ផ្ដល់ប្រយោជន៍ឲ្យគ្នាទៅវិញទៅមក ។ ព្រះចៅអធិរាជបារាំងបានសន្យាថានឹងរៀបចំប្រទេស កម្ពុជាឲ្យស្ថិតក្នុងសន្តិភាព និងរបៀបរៀបរយ ការពារចំពោះការវាយលុកទាំងឡាយមកពីខាង ក្រៅ និងជួយខ្មែរក្នុងការហូតយកពន្ធគយផ្ដល់ភាពងាយស្រួល ក្នុងការធ្វើគមនាគមន៍តាមផ្លូវ សមុទ្រ ។

            -ជាថ្នូរវិញ ប្រទេសកម្ពុជាព្រមធ្វើសម្បទានដល់ប្រទេសបារាំងនូវដីម្ដុំជ្រោយចង្វារ និងបើកសិទ្ធិ ឲ្យបារាំងកាប់ឈើក្នុងព្រៃនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាដើម្បីយកទៅស្ថាបនាកប៉ាល់ ។

ទោះបីភាគីខ្មែរចាញ់ប្រៀបខាងភាគីបារាំងខ្លះក៏ដោយ ក៏មតិខ្មែរខ្លះយល់ថា ខ្មែរអាចទទួលយក សន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៨៦៣ ព្រោះបារាំងពុំបានទាន់ដកហូតអំណាចពីព្រះរាជាខ្មែរនៅ ឡើយ ។ តែក៏មានអ្នកស្នេហាជាតិបានក្រោកឈរកាន់អាវុធប្រឆាំងដែរ ។ ចាប់តាំងពីឆ្នាំ ១៨៦៣ មកព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ បានចុះហត្ថលេខាលើក្រឹត្យឫសេចក្ដីប្រកាសជាច្រើន ដែលសុទ្ធតែផ្ដល់ ចំណេញដល់បារាំងទាំងអស់ ។ ឃើញយ៉ាងនេះ ព្រះមហាក្សត្របានឲ្យមនុស្សជំនិតរបស់ព្រះអង្គបង្ក ការបះបោរដើម្បីការពារព្រះមហាក្សត្រ ។

            សន្ធិសញ្ញានេះបានបើកឲ្យបារាំងមកតាំងអាណាព្យាបាលភាពលើប្រទេសខ្មែរចាលើដំបូងតំណាងអំណាចបារាំងនេះបានចោទជាចំណោទមួយចំពោះអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ដ ដែលតែងតែចោទសួរថា តើព្រះ រាជាខ្មែរព្រះបាទនរោត្ដមទ្រង់បានហៅបារាំងឲ្យមកគ្រប់គ្រងស្រុកខ្មែរ ឫក៏បារាំងបានបង្ខំព្រះអង្គ ទទួលយកអាណាព្យាបាលភាពរបស់បារាំង ? តាមឯកសារសៀមបានអះអាងថាបារាំងបានបង្ខំព្រះ បាទនរោត្ដមឲ្យធ្វើសន្ធិសញ្ញាដាក់ប្រទេសខ្មែរក្រោមអាណាព្យាបាលភាពរបស់បារាំងប៉ុន្តែបារាំងហើយបានប្រកែកថាមិនបាន ធ្វើការកៀបសង្កត់អ្វីមួយឡើយ ព្រោះថាប្រទេសខ្មែរជាប្រទេសឯករាជ ហើយ មានសិទ្ធិធ្វើការចរចាតាមប្រយោជន៍របស់ខ្លួន ។ តើរវាងចម្លើយទាំងពីរនេះមួយណាសមហេតុផល ជាង ? ដូច្នេះមានតែធ្វើការសាកល្បង វិនិច្ឆ័យដោយផ្អែកលើព្រឹត្តិការណ៍ដែលបានកើតឡើង ។ យើង ក៏អាចដឹងថាព្រះបាទអង្គឌួងទ្រងមានព្រះរាជបំណងចងស្ពានមេត្រីជាមួយមហាអំណាចអឺរ៉ុបណាមួយមានបារាំងជាដើម ដោយទ្រងមានសង្ឃឹមថានឹងយកមហិទ្ធិឫទ្ធិមមហាអំណាចនោះមករំដោះប្រទេស ព្រះអង្គឲ្យរួចពីក្រញាំយួន និងសៀម ប៉ុន្តែកាលនោះបារាំង មិនបានធ្វើឲ្យព្រះអង្គបានសម្រេចព្រះរាជ បំណងទេ ។ ក្រោយមកដោយយកលេសថា​ ស្ដេចយួនបានធ្វើទុកមុកម្នេញលើរូបអ្នកផ្សាយសាសនា ជាតិបារាំងបានវាយយកកំពង់ផែទួរាំង ( Tourane ) នៅថ្ងៃទី ១ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ ១៨៥៨ រួចវាយយកបាន បន្ទាយព្រៃនគរថ្ងៃទី ១៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ ១៨៥៩ ។ តាមសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ៥ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៨៦២ ស្ដេច យួនបានទទួលស្គាល់ជាកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំងនូវខេត្តមួយចំនួនភាគខាងត្បូង​ និងកោះត្រឡាចដែល យួនបានកេងប្រវ័ញ្ចពីខ្មែរ ។ លុះបានចូលនៅជាប្រទេសជិតខាងខ្មែរហើយ ទើបបារាំងចាប់អារម្មណ៍ យ៉ាងខ្លាំងមកលើប្រទេសខ្មែរ ​។ រាជការអាណានិគមនិយមបារាំងបានជឿថា ទន្លេមេគង្គជាផ្លូវទឹកមួយ សម្ខាន់ដែលអាចឲ្យពួកគេជ្រៀតចូលក្នុងប្រទេសចិនខាងត្បូងបាន ។ ម៉្យាងទៀតគេត្រូវរកមធ្យោបាយ កំចាត់ឲ្យអស់នូវគ្រោះថ្នាក់ទាំងឡាយដែលគម្រាមគំហែងលើអាណានិគមនិយមថ្មីរបស់ពួកគេ ជាពិ សេសពីសំណាក់ប្រទេសសៀមដែលបាមចក្រព័ន្ធ អង់គ្លេសនៅក្រោយខ្នង ។ គេដឹងថានៅឆ្នាំ ១៨៦១ ក្រោយពីបែកបន្ទាយព្រៃនគរឧត្ដមសេនាវីសាន័រ ( Charner ) បានបញ្ជូននាយទាហានម្នាក់ឲ្យទៅក្រុង ឧដុង្គចូលគាល់ព្រះរាជាខ្មែរដើម្បីក្រាបទូលពីជ័យជំនះរបស់បារាំងពីបំណងហើយបារាំងចងតាំងនៅកូសាំងស៊ី និងពីសេចក្ដីសង្ឃឹមថានឹងអាចទាក់ទងជាមិត្តជាមួយប្រទេសខ្មែរ ។ ក្រោយមកនៅឆ្នាំ១៨៦២ ឧត្ដមនាវីត្រីបូណាដ ( Bonnard ) ទេសាភិបាលដែនដីកូសាំងស៊ីបានធ្វើដំណើរមកប្រទេសខ្មែរដោយ ចង់ដឹងពីស្ថានភាពប្រទេស ជាពិសេសអំពីក្រុមមន្ដ្រីបរិវានៅឧដុង្គអំពីសកម្មពាណិជ្ជកម្ម និងពីទំនាក់ទំ នងជាមួយប្រទេសសៀម ។ ល ។ គាត់ក៏បានចូលគាល់ព្រះនរោត្ដម ទ្រង់បានទទួលគាត់យ៉ាងរាក់ ទាក់ គាត់បានទៅមើលប្រាសាទអង្គរ និងបានធ្វើដំណើររហូតដល់ល្បាក់ទឹក ។ ពេលត្រឡប់ទៅព្រៃ នគរវិញបូណាដ ( Bonnard ) បានផ្ញើកំណត់ត្រាទៅរដ្ឋមន្ដ្រីក្រសួងទ័ពជើងទឹក និងអាណានិគម Chasse Loup Lou Bat និយាយពីសិទ្ធិរបស់បារាំងលើប្រទេសខ្មែរ ។ បើតាមគាត់បារាំងមានសិទ្ធិលូក ដៃចូលក្នុងផ្ទះរបស់ខ្លួន ខ្មែរព្រោះប្រទេសនេះបានទទួលមរតកសិទ្ធិអធិរាជភាពប្រទេសអណ្ណាមមក លើខ្មែរ ដោយមធ្យោបាយវៀចវេរមួយ គឺបញ្ជូនដែនដីកូសាំងស៊ីនជាកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំង ។ ម្យ៉ាងទៀត គាត់បានរៀបរាប់ដល់ Chasse Loup Lou Bat ពីការប្រាថ្នារបស់សៀមមកលើប្រទេសខ្មែរ ហើយគាត់ បានសង្កត់លើការចាំបាច់បារាំងត្រូវតែការពារឯករាជភាពនៃប្រទេសនេះដែលមានទាក់ទងនិងសន្តិសុខនៃដែនកូសាំងស៊ីន ។ នៅឆ្នាំ ១៨៦៣ ក្រោយពីបានតែងតាំងជាទេសាភិបាលដែនដីកូសាំងស៊ីន ហើយឧត្ដមនាវី De La Gradiere បានបញ្ជូនឲ្យអនុនាវីឯក Doudart De Lagree ធ្វើដំណើរតាមកប៉ាល់ មកធ្វើការសង្កេតការណ៍ផ្សេងៗនៅលើប្រទេសខ្មែរដើម្បីផ្ដល់ព័ត៌មានឲ្យជាក់លាក់ ។ លទ្ធផលនៃ បេសកកម្មចុងក្រោយនេះបានបង្ហាញឲ្យឃើញថា​ សម្ដេចនរោត្ដមទ្រង់ចង់មានព្រះទ័យល្អទៅលើ បារាំង ។ ហើយទោះបីមានបញ្ជាយ៉ាងស្ទាក់ស្ទើពី សាលលូបលូបាត ( Chasse Loup Lou Bat ) ក្ដីក៏ ទេសាភិបាល ក្រង់ឌ្យេរ ( De La Gradiere ) បានធ្វើដំណើរទៅក្រុង ឧដុង្គនៅខែ សីហា ឆ្នាំ ១៨៦៣ ។ បើតាមបារាំង មូលហេតុដែលទេសាភិបាលបារាំងគាល់ព្រះរាជាខ្មែរ ព្រោះតែការជ្រៀតជ្រែករបស់ សៀមក្នុងកិច្ចការផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្មែរ ។ ដូច្នេះគឺដើម្បីកម្ចាត់ឲ្យអស់នូវឧបាយកលសម្ងាត់ទាំងឡាយរបស់ សៀម ដែលអាគម្រាមកមហែងដល់ជំហររបស់បារាំងលើទឹកដីឥណ្ឌូចិន ដើម្បីបង្កើតសន្តិសុខនៅព្រំ ដែនអាណានិគមថ្មី និងដើម្បីត្រួតពិនិត្យមើលនូវដែនដីខាងក្នុងមួយដែលផ្ដល់ប្រយោជន៍ច្រើន ។ ទេ សាភិបាល ក្រង់ឌ្យេរ ( De La Gradiere )  បានទទួលហេតុផលទាំងនោះសព្វប្រការដល់ព្រះរាជាខ្មែរ ហើយទូលសូមព្រះអង្គព្រមដាក់ប្រទេសខ្មែរឲ្យបារាំងជួយការពារ ។ សម្ដេចមិច ( Miche ) ទ្រង់បាន ដាក់គម្រោងសន្ធិសញ្ញាមួយ ហើយទ្រង់បានធ្វើការពិភាក្សាជាមួយព្រះរាជាខ្មែរ ។ នៅថ្ងៃទី ១១ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៨៦៣ ទេសាភិបាលក្រង់ឌ្យេររ ( De La Gradiere )  បានចុះហត្ថលេខាក្នុងនាមផ្ទាល់ លើសន្ធិសញ្ញាមិត្តភាពការពារ និងពាណិជ្ជកម្មជាមួយសម្ដេចនរោត្ដមដែលទ្រង់បានទទួលព្រមដោយ ភាពញញើតញញើមជាច្រើន ។

            ៤.១.២.កំណែទម្រង់លើកដំបូង   

          នៅឆ្នាំ ១៨៧០ ព្រះកែវហ្វាស៊ីសុវត្ថិព្រះអនុជព្រះបាទនរោត្ដមបានយាងពីព្រៃនគរចូលប្រទេស ខ្មែរវិញ ហើយត្រូវបានតែងតាំងជាឧបរាជ ។ នៅឆ្នាំ ១៨៧៦ ព្រះអង្គស៊ីវត្ថាបានយាងចូលស្រុកវិញ ហើយបានបំបះបំបោររាជនៅអង្គបាភ្នំរំដួលព្រៃវែង ។ ការបះបោរនេះត្រូវព្រះមហាឧបរាជស៊ីសុវត្ថិ         បង្ក្រាបឲ្យរាបទាបវិញដោយមានជំនួយពីព័ទបារាំង ។ លុះប្រទេសបានសន្តិភាព ហើយពីបានធ្វើ ទស្សនកិច្ចនៅទីក្រុង ហុងកុង ម៉ាកាវ កង់តុង និងម៉ានីល ( ១៨៧២ ) ដើម្បីទ្រង់ជ្រាបពីវឌ្ឍនភាពក្នុង វិស័យសេដ្ឋកិច្ច សង្គមកិច្ចនៅភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដោយសារបច្ចេកទេសរបស់អ្នកគ្រប់គ្រង ពួកឈ្មួញ និងពួកជំនាញខាងហិរញ្ញវត្ថុជាតិអឺរ៉ុប និងក្រោពីបានធ្វើការចរចាជាច្រើនលើកជាមួយអ្នក តំណាងបារាំង ទើបព្រះបាទស៊ីសុវត្ថទ្រង់បានសម្រេចព្រះទ័យត្រូវតែធ្វើកំណែទម្រង់តាមព្រះរាជ បញ្ញត្តិចុះថ្ងៃទី ៥ ខែមករា ឆ្នាំ ១៨៧៧ ដើម្បីឲ្យប្រទេសជាតិបានរីកចម្រើនលូតលាស់ទាន់សម័យ ។

            -បញ្ញត្តិទាក់ទងនឹងរាជវង្ស

          បញ្ញត្តិនេះបានសម្រេចលុបចោលនូវឋានៈចាឧភយោរាជឧបរាជ និងវររាជនី ព្រមទាំងមន្ដ្រី ទាំងបីសម្រាប់ក្សត្រទាំងបីអង្គនេះ ក្រោយពេលដែលក្សត្របីឋានៈនេះសោយទិវង្គតទៅ ។ ប្រាក់បៀរ វត្សនៃក្សត្រិយ៍ក្នុងរាជវង្សត្រូវបានតម្លើងដើម្បីឲ្យក្សត្រិយ៍ទាំងនោះមានជីវភាពរស់នៅសមរម្យ ។ ឯ ប្រាក់ចំណូលមួយភាគធំត្រូវយកទៅចាយក្នុងកិច្ចការប្រយោជន៍រួម ។ ព្រះមហាក្សត្រទ្រង់គង់នៅជា ម្ចាស់នៃដីទាំងឡាយក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ប៉ុន្តែទ្រង់បានសន្យាថានឹងពន្យាពេលនៃការជួលដីសម្រាប់ ធ្វើស្រែចម្ការឲ្យបានវែងជាងមុន ។

            -បញ្ញត្តិទាក់ទងនឹងរដ្ឋាភិបាល

          មានការបង្កើតក្រុមប្រឹក្សាមួយមានមន្ដ្រីជាន់ខ្ពស់ប្រាំនាក់ដែលអាចពិភាក្សាកិច្ចការរដ្ឋបាលដោយគ្មានវត្តមានព្រះរាជា ។ ក្រុមប្រឹក្សានេះទទួលភារៈកិច្ចត្រួតពិនិត្យមើលនូវការអនុវត្តច្បាប់ សិក្សាពី កំណែទម្រង់ដែលត្រូវធ្វើ និងពិនិត្យមើលនូវរាល់កិច្ចព្រមព្រៀងទាំងឡាយរវាងរដ្ឋាភិបាល និងជនទាំង ឡាយណាដែលចង់ធ្វើអាជីវកម្មក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ ។

            -បញ្ញត្តិទាក់ទងនឹងរដ្ឋបាល

ទឹកដីខ្មែរទាំងមូលនិងត្រូវបានបែងចែកជាមណ្ឌលរដ្ឋបាលធំៗប្រាំតាមចំនួននៃរដ្ឋមន្ដ្រីទាំងប្រាំដែលត្រូវគ្រប់គ្រងមណ្ឌលនីមួយៗ ។ ចំនួនខេត្តត្រូវពង្រួញពី ៥៧ខេត្ត មក ៥០ខេត្ត ។ តពីនេះទៅពួក អ្នកម៉ឺនមន្ដ្រីត្រូវទទួលប្រាក់បៀរវត្សមានកម្រិតជាក់លាក់ ហើយត្រូវហាមឃាត់មិនឲ្យធ្វើជំនួញ ។ ពួក ឧកញ្ញ៉ាហ្លួងមណភារៈកិច្ចទៅត្រួតមើលតាមខេត្តនានាត្រូលុបចោល ព្រោះពួកនេះបានទាញយក ប្រយោជន៍ពីព្រះរាជាផង និងពីរាស្ដ្រផង ។ ម្យ៉ាងទៀតរាស្ដ្រមានសិទ្ធិជ្រើសរើសមេស្រុក មេឃុំ និងជំទប់របស់ខ្លួន ។

            -បញ្ញត្តិទាក់ទងនឹងពន្ធដារ

          បានលុបចោលនូវរបបទារពន្ធតាមភាស៊ី លើកលែងតែភាស៊ីខាងអាភៀន និងស្រានាំចេញ ។ ពន្ធមួយចំនួនក៏ត្រូវបានគេលុបចោលដែរ ជាពិសេសពន្ធលើល្បែងស៊ីសងដែលត្រូវគេហាមឃាត់ក្នុង សម័យនោះ ។ កំណែនធ្វើការជូនរដ្ឋត្រូវរក្សាទុកនៅដដែលប៉ុន្តែថេរវេលាត្រូវបន្ថយមកនៅត្រឹម ៩០ថ្ងៃ ក្នុងមួយឆ្នាំ ហើយគេអាចយកប្រាក់ទៅលុះបាន ។ ពន្ធលើផលិតផលខ្លះដូចជា ម្លូ ស្លា ម្រេច ស្ករត្រូវ បានបន្ធូរបន្ថយ ។

            -បញ្ញត្តិទាក់ទងនឹងតុលាការ

          មានការគ្រោងបង្កើននូវតុលាការជាន់ខ្ពស់មួយដែលមានមុខងារជាសាលាឧទ្ធរ ។ ពួកមន្ដ្រី ដែលទទួលសំណូកពីគូរក្ដីត្រូវដាក់ទណ្ឌកម្មជាទម្ងន់ ។ ប្រាក់វិន័យលែងបានទៅចៅក្រមទៀតហើយ ។ ប៉ុន្តែមន្ដ្រីប្រភេទនេះត្រូវទទួលប្រាក់បៀរវត្សដែលមានកម្រិតជាក់លាក់ដូចមន្ដ្រីឯទៀត ។ រីឯជីវភាព របស់ជនជាប់គុកត្រូវបានរៀបចំឲ្យប្រសើរឡើងជាងមុន ។

            -បញ្ញត្តិទាក់ទងនឹងទាសភាព

          ពួកទាសាទាសីដែលត្រូវនៅបម្រើម្ចាស់អស់មួយជីវិតនោះអាចលុះខ្លួនឲ្យពីខ្ញុំគេបាន ។ ការ លក់ដូរពួកមនុស្សព្រៃ និងកូនក្មេងត្រូវហាមឃាត់ ។ ក្រៅពីបញ្ញត្តិចុះថ្ងៃទី ១៥ ខែមករា​ ឆ្នាំ​ ១៨៧៧ នៅមានអនុសន្ធិសញ្ញាមួយចុះថ្ងៃទី ២៨ ខែមករា ឆ្នាំ ១៨៧៧ដដែលធ្វើឡើងដោយព្រះបាទបរោត្ដម និងទេសាភិបាលបារាំងប្រចាំកូសាំងស៊ីន ។ អនុសញ្ញាបានបើកអំណាចយ៉ាងទូលាយថែមទៀតដល់ តំណាងបារាំងនៅអមព្រះរាជាខ្មែរដោយអនុញ្ញាតឲ្យគេចូលរួមក្នុងកិច្ចប្រជុំទាំងឡាយរបស់គណរដ្ឋមន្ដ្រីដើម្បីផ្ដល់នូវយោបល់ផ្សេងៗ ។ ក្នុងករណីណាដែលមានបញ្ហាសំខាន់ៗ ត្រូវដោះស្រាយនោះចាំ បាច់ត្រូវតែមានវត្តមានរបស់បារាំង ។  

          -ដំណាក់កាលទី២

            នៅទសវត្សទី៩នៃសតវត្សទី១៩ សាធារណរដ្ឋទី៣នៃប្រទេសបារាំងមានស្ថេរភាពឡើងវិញ ហើយ ។ អ្នកដែលឡើងកាន់អំណាចសុទ្ធជាបក្សពួកនិយមខាងពង្វាតអាណានិគមដូចជាលោកកំបែ តាជាដើម ។ ពួកនេះសម្រេចចិត្តថាត្រូវតែវាយដណ្ដើមយកតំបន់សេសសល់នៅឥណ្ឌូចិនមកកាន់កាប់ ទៀត ហើយពង្រីកការត្រួតត្រានៅទីនោះឲ្យកាន់តែរឹងមាំឡើង ។ ទន្ទឹមនឹងការវាយប្រហារនៅលើតុង កឹងជាលើកទី២ និងការវាយប្រហារទៅលើបន្ទាយនៅវ៉េ ( ១៨៨៣-១៨៨៥ ) ។

នៅថ្ងៃទី ១៧ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៨៤ សាលថុំសុន ( Charles Thomson ) ទេសាភិបាលដែនស៊ីកូ សាំងស៊ីន បានបញ្ជូនទាហានជើងទឹកមួយក្រុមឲ្យចូលទៅក្នុងវាំងទាំងកណ្ដាលអាធ្រាត្រវេលាម៉ោង ២២ ។ ពេលនោះប្រតិភូបារាំងម្នាក់បានបញ្ជាឲ្យដាស់ព្រះមហាក្សត្រដែលកំពុងផ្ទុំលក់ហើយបង្ខំឲ្យចុះ ហត្ថលេខាលើសន្ធិសញ្ញាថ្មីមួយទៀត ។ សន្ធិសញ្ញានេះត្រូវបានដកសិទ្ធិពីមហាក្សត្រ ដើម្បីឲ្យបារាំង ធ្វើជាអ្នកអាណាព្យាបាលលើប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល ។ ចាប់ពីពេលនោះ ប្រទេសកម្ពុជាក៏ក្លាយជាអា ណានិគមពិតប្រាកដរបស់បារាំង ។

            មាត្រាខ្លះក្នុងចំណោមមាត្រាទាំងអស់លើកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ មានខ្លឹមសារដូចជា៖

            -ព្រះមាហាក្សត្រទទួលស្គាល់ជាមុន នូវកំណែទម្រង់ផ្នែករដ្ឋបាល តុលាការ ហិរញ្ញវត្ថុ និងពាណិ ជ្ជកម្មដែលសាធារណរដ្ឋបារាំងយល់ថាគួរតែធ្វើក្នុងអនាគតកាល ។

            -ក្នុងការគ្រប់គ្រងខេត្ត និងក្រសួងនានា មន្ដ្រីខ្មែរត្រូវស្ថិតក្រោមការត្រួតពិនិត្យរបស់អាជ្ងាធរ បារាំង ។ ឯក្រសួងគយ ពន្ធដារ ក្រសួងសាធារណការ និងក្រសួងឯទៀតដែលប្រើវិស្វករ បាន ត្រូវបារាំងកាន់កាប់ដោយផ្ទាល់ ។

            -រដ្ឋាភិបាលបារាំងអាចតែងតាំងរ៉េស៊ីដង់ ( resident ប្រែថាអ្នកតំណាង រឺឯកាភិបាល ) និងរ៉េស៊ី ដង់រងឲ្យត្រួតពិនិត្យមន្ដ្រីខ្មែរនៅតាមទីរួមខេត្ត ។

            -ខេត្តដែលពីមុនមកមានចំនួន ៥៧ ត្រូវបង្រួមមកត្រឹម ៥០ ហើយបានចែកជាស្រុក និងឃុំ ។​

            -ចំណាយទាំងឡាយរបស់រាជការខ្មែរ និងរបស់រដ្ឋការអាណាព្យាបាលបារាំងជាបន្ទុកប្រទេស កម្ពុជា ។

            -ព្រះរាជាត្រូវទទួលប្រាក់បៀរវត្សដែលមានកម្រិតជាក់លាក់ ហើយមិនអាចខ្ចីប្រាក់ដោយគ្មាន ការយល់ព្រមពីរដ្ឋាភិបាលបារាំងឡើយ ។

            -ដីធ្លីក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាទាំងមូល ពីដើមជាកម្មសិទ្ធិរបស់ព្រះរាជាណាចក្រ ឥឡូវពួក អាជ្ងាធរបារាំង និងខ្មែរអាចរៀបចំឲ្យមានកម្មសិទ្ធិឯកជនខាងដីធ្លី ។

            -ក្រុងភ្នំពេញ ត្រូវស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រារបស់ទេសាភិបាលជាប់ខ្ពស់របស់បារាំង ។ ទេសាភិ បាលជាប្រធានក្រុមប្រឹក្សារាជធានី ដែលមានសមាសភាព ១២រូប ក្នុងនោះជនជាតិបារាំង ៦រូប ខ្មែរ ៣រូប និងយួន ៣រូប ។​

មកដល់ឆ្នាំ ១៨៨៧ បារាំងទាមទារឲ្យព្រះមហាក្សត្រចុះព្រះហត្ថលេខាលើរាជក្រឹត្យមួយ មានន័យ ថាព្រះមហាក្សត្រសោយរាជ្យ ប៉ុន្តែមិនត្រួតត្រាទេ ។

          -ដំណាក់កាលទី៣

            នៅខែ តុលា ឆ្នាំ១៨៨៧ មុនវាយដណ្ដើមប្រទេសលាវបារាំងមានគ្រោងបង្កើតសហព័ន្ធមួយ នៅលើទឹកដីទាំងឡាយដែលខ្លួនកាន់កាប់ហៅថា សហព័ន្ធឥណ្ឌូចិន មានន័យថា កម្ពុជា ជាដែនដីមួយ ចំណេករបស់បារាំង គឺជាប្រទេសមួយដែលផ្គត់ផ្គង់ផលិតផលកសិកម្ម និងវត្ថុធាតុដើមសម្រាប់ ប្រទេសបារាំង ។ ដប់ឆ្នាំក្រោយមក ( ១៨៩៧ ) ទើបសហព័ន្ធឥណ្ឌូចិនបានត្រូវបង្កើតឡើង ដោយមាន ការតែងតាំងអគ្គទេសាភិបាលមួយសម្រាប់ឥណ្ឌូចិនទាំងមូល ។ សន្ធិសញ្ញាបារាំង-សៀម នាឆ្នាំ ១៩០៤ បានធ្វើឲ្យកម្ពុជាបាត់បង់ដែនដីម្លូព្រៃ ទន្លេរពៅ និងព្រះវិហារ ។ ប៉ន្តែសន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ ១៩០៤ គឺ ក្នុងរាជ្យព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ ( ១៩០៤-១៨២៧ ) ប្រទេសបានទទួលខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាបមកវិញ ។

៤.២.សេដ្ឋកិច្ចកំឡុងការត្រួតត្រារបស់អាណានិគមបារាំង

            មិនយូរទេ បន្ទាប់ពីពួកបារាំងបានបង្កើតដំបូងនូវវត្តមានជាស្វយ័ត នៅកម្ពុជានៅឆ្នាំ ១៨៦៣ ពួកបារាំងបានយល់ថាសុបិនរបស់ពួកគេថាកម្ពុជានឹងអាចក្លាយជា សិង្ហបុរី កូសាំងស៊ីន គឺជាការភាន់ ច្រឡំមួយ ហើយថាកម្ពុជាគ្មានទ្រព្យសម្បត្តិដែលបានលាក់បាំងនោះទេ ។  ចាប់តាំងពី ពេលនោះមក សេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជាក៏មិនបានធ្វើទំនើបកម្មគួរឲ្យគត់សម្គាល់នោះទេ ។ បារាំងបានប្រមូលពន្ធដារដោយ មានប្រសិទ្ធិភាព ក៏ប៉ុន្តែផ្សេងៗពីនោះ បាននាំមកវិញនូវការផ្លាស់ប្ដូរតិចតួចចំពោះសេដ្ឋ កិច្ចក្នុងភូមិ ស្រុករបស់ខ្មែរ ។

            ការរើសអើងទល់នឹងជនជាតិមិនមែនយួនដោយពួកបារាំងបានបន្ត ជាពិសេស ទោះបីជាដឹង ថាជនជាតិខ្មែរ បានបង់ពន្ធដារខ្ពស់បំផុតនៅកូសាំងស៊ីនក៏ដោយ ។ នៅឆ្នាំ ១៩១៦ ការបះបោរពន្ធដារ មួយបាននាំមក កសិករស្រុកស្រែចម្ការរាប់ម៉ឺននាក់មកដល់ភ្នំពេញដើម្បីធ្វើញត្តិឲ្យព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ -មុនីវង្ស ឲ្យមានបន្ធូរបន្ថយពន្ធដារ ។ ពួកបារាំង ពួកគេយល់ថាខ្មែរជាជនជាតិមួយស្ងៀមស្ងាត់​និង សោះអង្គើយដែលមិនអាចរៀបចំការតវ៉ាដែលគួរឲ្យតក់ស្លុត បាននោះទេ ។ ទោះបីជាមានការតវ៉ា ដូច្នោះមែន ក៏ព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ-មុនីវង្ស មិនអាចដោះស្រាយអ្វីបានឡើយ ។ នៅឆ្នាំ ១៩២៥ ពួកអ្នកស្រុកបានសម្លាប់ឯកាភិបាលបារាំងម្នាក់ ( រ៉េស៊ីដង់ ) ដែលបានគំរាមគំហែងចាប់ខ្លួនពួកអ្នក ល្មើសច្បាប់ពន្ធដារ ។

            វិស័យសេដ្ឋកិច្ចមួយចំនួនត្រូវបានអភិវឌ្ឃក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង ។ ពួកបារាំងបាន សាងផ្លូវថ្នល់និងផ្លូវដែកមួយចំនួនលើទឹកដីកម្ពុជា ។ ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនិងកិច្ចការសាធារណៈត្រូវ បានក៏អភិវឌ្ឍក្រោមការដឹកនាំរបស់បារាំង ផ្លូវ និងផ្លូវដែកត្រូវបានសាងសងឡើងនៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជា ។ គួរឲ្យកត់សម្គាល់ខ្លាំងបំផុត ពេលនោះផ្លូវដែករាប់គីឡូម៉ែត្រពីរបីខ្សែដែលទាក់ទងគ្នាបានដាក់ឲ្យប្រើ ផ្លូវមួយខ្សែដ៏សំខាន់បានភ្ជាប់ភ្នំពេញទៅនឹងព្រំដែនថៃតាមរយៈខេត្តបាត់ដំបង ។ ការដាំដុះកៅស៊ូ និង ពោតដែលជាដំណាំសំខាន់ខាងសេដ្ឋកិច្ច ហើយភ្លាមនោះដែរខេត្តបាត់ដំបង និងខេត្តសៀមរាបបាន ក្លាយជាចានបាយនៃកូសាំងស៊ី ។ កំឡុងទសវត្សឆ្នាំ ១៩២០ កម្ពុជាបានចំណេញនៅពេលដែលកៅស៊ូ និងពោតមានតម្រូវការច្រើន ក៏ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីសេដ្ឋកិច្ចធ្លាក់ចុះនៅឆ្នាំ ១៩២៩ កម្ពុជាក៏បានរងគ្រោះជា ពិសេសក្នុងចំណោមអ្នកដាំដំណាំស្រូវ ដែលប្រាក់ចំណូលរបស់ពួកគេធ្លាក់ចុះ ដែលធ្វើឲ្យពួកគេកាន់ តែឆាប់ក្លាយជាជនរងគ្រោះ នៃពួកអ្នកចងកាប្រាក់ជារៀងរហូត ។

            ឧស្សាហកម្មបានរៀបជាដំបូងដើម្បីដំណើរវត្ថុធាតុដើមសម្រាប់ ការប្រើប្រាស់ក្នុងស្រុក ឫ សម្រាប់នាំចេញ ។ អន្តោប្រវេសន៍បានទៅដល់កម្ពុជាដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ ហើយកម្ពុជាក៏ប្រែជាមាន ជនជាតិចម្រុះជាច្រើន ។ ពេលនោះនៅភូមា និងម៉ាឡេស៊ី ដែលប្រទេសទាំងពិរស្ថិតក្រោមការគ្រប់ គ្រងរបស់ប៊ត្រថេន ជនបរទេសបានគ្រប់គ្រងកម្លាំងដំណើរការនៃសេដ្ឋកិច្ច ។ ជនជាតិយួន ថ្វីត្បិតថា តួនាទីបុព្វសិទ្ធិរបស់ពួកគេ គ្រាន់តែជាពួកពលករខាងដាំដុះកៅស៊ូក៏ដោយ ។ យ៉ាងឆាប់រហ័ស ជន អន្តោប្រវេសន៍យួនក៏បានចាប់ផ្ដើមដើរតួសំខាន់ នៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចអាណានិគមជាអ្នកនេសាទ និងអ្នក ជំនួញ ។ ចិនបានកំពុងតែរស់នៅកម្ពុជាអស់រយៈពេលជាច្រើសតវត្ស ហើយពួកគេបានគ្រប់គ្រង ពាណិជ្ជកម្ម តាំងពីមុនការមកដល់របស់បារាំងទៅទៀត ។ ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង ស្ថានភាព នេះនៅដដែល ក៏ប៉ុន្តែពួកបារាំងបានដាក់កំហិតលើពួកចិន ។ យ៉ាងណាក៏ដោយ ពួកឈ្មួញ និង ធនា គារិកចិននៅកម្ពុជាបានអភិវឌ្ឍបណ្ដាញពាណិជ្ជកម្មជាច្រើន ដែលលាតសន្ធឹងទូទាំងឥណ្ឌូចិនរហូត ដល់ប្រទេសចិនផងដែរ ប៉ុន្តែតំណែងជាន់ខ្ពស់ៗត្រូវបានប្រគល់ឲ្យទៅពួកបារាំង ។

            កម្ពុជាដើមឡើយត្រូវបានគេប្រើជាទឹកដីទ្រនាប់របស់បារាំងនៅចន្លោះដែនដីអាណានិគមយួនសំខាន់ៗ និងសៀម កម្ពុជាដើមឡើយត្រូវបានចាត់ទុកថាជាតំបន់សំខាន់ខាងសេដ្ឋកិច្ចមួយនោះទេ ។ ថវិការដ្ឋាភិបាលអាណានិគមដើមឡើយត្រូវពឹងផ្អែកយ៉ាងខ្លាំងលើការប្រមូលពន្ធនៅកម្ពុជាជាប្រភពសំខាន់នៃប្រតិលាភ និងប្រជាជនកម្ពុជាបានបង់ពន្ធខ្ពស់បំផុត ក្នុងម្នាក់ៗចំណោមដែនដីអាណានិគម បារាំងនៅឥណ្ឌូចិន ។ រដ្ឋបាលអន់ខ្សោយ និងជួនកាលមិនរឹងមាំនៅដើមប៉ុន្មានឆ្នាំនៃការគ្រប់គ្រង បារាំងនៅកម្ពុជាមានន័យថា ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ និងនគរូបនីយកម្មបានធំឡើងក្នុងអត្រាតិចជាងវៀត ណាម និងរចនាសម្ព័ន្ធសង្គមកាលពីសម័យមុននៅក្នុងភូមិនៅតែមានសេសសល់ ។ យ៉ាងណាមិញ ដូចគ្នាការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងបានតម្រែតម្រង់បន្ទាប់ពីសង្រ្គាមបារាំង-សៀម ការអភិឌ្ឍចាប់ផ្ដើម យឺតៗនៅកម្ពុជាដែលដំណាំស្រូវ​ និងម្រេចបានអនុញ្ញាតឲ្យសេដ្ឋកិច្ចលូតលាស់ជឿនលឿនឡើង ។ គ្រានោះដែរឧស្សាហកម្មរថយន្ដបារាំងបានលូតឡាស់ ចម្ការកៅស៊ូដូចមានខ្លះរួចទៅហើយនៅកូ សាំងស៊ី និងអណ្ណាមត្រូវបានកសាងឡើង និងដំណើរការដោយពួកវិនិយោគបារាំង ។ ពិពិធកម្មសេដ្ឋ កិច្ចបានបន្តពេញមួយទសវត្សឆ្នាំ ១៩២០ នៅពេលនោះដំណាំពោត និងកប្បាសក៏ត្រូវបានគេដាំដុះ ហើយដែរ ។ ទោះបីជាការពង្រីក និងការវិនិយោគខាងសេដ្ឋកិច្ច ប្រជាជនកម្ពុជានៅតែបន្តពន្ធខ្ពស់និង នៅឆ្នាំ ១៩១៦ ពួកបាតុករបានផ្ទុះការទាមទារឲ្យបន្ធូរបន្ថយការបង់ពន្ធដារ ។

៤.៣. សង្រ្គាមលោកលើកទី២នៅកម្ពុជា

            បន្ទាប់ពីការធ្លាក់បារាំងនៅឆ្នាំ ១៩៤០ កម្ពុជានិងឥណ្ឌូចិនដែលជាកម្មសិទ្ធិរបស់បារាំងទាំង មូលត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយរដ្ឋាភិបាលវិចឈីបារាំងដែលជាអាយ៉ងមហាអំណាចអ័ក្ស ហើយបើទោះ ជាបានលុកលុយក៏ដោយ ក៏ជប៉ុនបានអនុញ្ញាតពួកមន្ដ្រីរដ្ឋការអាណានិគមបារាំងឲ្យបន្តមាននៅក្នុង ដែនអាណានិគមដដែលប៉ុន្តែត្រូវស្ថិតក្រោមការត្រួតពិនិត្យឃ្លាំមើលរបស់ជប៉ុន ។ នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ ១៩៤០ សង្រ្គាមបារាំង-សៀម បានផ្ទុះឡើង និងត្បិតមានការតបតរបស់បារាំងប្រឆាំងនឹងកម្លាំងសៀមដែល មានជប៉ុននៅពីក្រោយខ្នងក៏ដោយ ជប៉ុនក៏នៅតែបង្ខំអាជ្ងាធរបារាំងបន្ថែមទៀតឲ្យប្រគល់ ខេត្តបាត់ ដំបង សិរីសោភ័ណ សៀមរាប ( លើកលែងតែក្រុងសៀមរាបចេញ ) និងព្រះវិហារទៅឲ្យសៀមវិញ ។

            ជប៉ុនលើកឡើងថា អាស៊ីជារបស់ជនជាតិអាស៊ី  បានដាស់អារម្មណ៍ដល់ពួកអ្នកជាតិនិយមខ្មែរ ទោះបីយ៉ាងណាគោលនយោបាយរបស់ពយកតូក្យូនៅឥណ្ឌូចិនបានទុកឲ្យមានរដ្ឋាភិបាលអាណានិគមមានភារកិច្ចមានតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ ។ នៅពេលនោះ មានព្រះសង្ឃសកម្មខាងនយោបាយដ៏លេចធ្លោ មួយអង្ក គឺព្រះអាចារ្យ ហែម ចៀវ ត្រូវបានគេចាប់ខ្លួន និងចាប់ផ្សឹកដោយរដ្ឋអំណាចបារាំងនៅខែ កក្កដា ឆ្នាំ ១៩៤២ ពួកអ្នករៀបរៀងសារព័ត៌មាន នគរវត្ត  បានដឹកនាំបាតុករទាមទារឲ្យដោះលែង លោកអាចារ្យ ។ ពួកគេក៏ដូចជាពួកអ្នកជាតិនិយមផ្សេងទៀតដែរ បានប៉ាន់ស្មានហួសហេតុពេកដែល ពួកជប៉ុន នឹងនាំពួកគេចេញមកវិញ ចំពោះអាជ្ញាធរវិចឈីបានចាប់ខ្លួនពួកបាតុករភ្លាមៗ និងបានដាក់ ទោសប៉ាច-ឈឿន អ្នករៀបរៀងសារព័ត៌មាន នគរវត្ត  ម្នាក់ឲ្យទោសប្រហារជីវិត ។ អ្នករៀបរៀងម្នាក់ ទៀតលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ បានរត់គេចខ្លួនពីភ្នំពេញចាកចេញទៅតូក្យូ ។

            ក្នុងកិច្ចប្រឹងប្រែងផ្ដល់ជំនួយក្នុងតំបន់នៅប៉ុន្មានខែចុងក្រោយនៃសង្រ្គាម ជប៉ុនបានរំលាយរដ្ឋ បាលអាណានិគមបារាំងនៅថ្ងៃទី ៩ ខែមីនា ឆ្នាំ ១៩៤៥ និងបានជម្រុញឲ្យកម្ពុជាប្រកាសឯករាជ្យក្នុង មណ្ឌលសហវិបុលភាពមហាស៊ីខាងកើត ។ បួនថ្ងៃក្រោយមក ព្រះបាទសីហនុបានចេញរាជក្រឹត្យ កម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យ ។ សឺន-ង៉ុកថាញ់បានត្រឡប់មកពីតូក្យូវិញនៅខែ ឧសភា និងត្រូវបានតែង តាំងជារដ្ឋមន្ដ្រីការបរទេស ។ នៅថ្ងៃទី ១៥ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៩៤៥ ថ្ងៃដែលជប៉ុនបានចុះចាញ់រដ្ឋាភិបាល ថ្មីត្រូវបានបង្កើតឡើងដែលមានលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ធ្វើជានាយករដ្ឋមន្ដ្រី ។ នៅពេលកងកម្លាំងសម្ព័ន្ធ មិត្តបានកាន់កាប់បានភ្នំពេញនៅខែ តុលា លោកថាញ់បានត្រូវបានចាប់ខ្លួនដោយសារការចូលដៃចូល ជើងគ្នាជាមួយពួកជប៉ុន និងត្រូវនិរទេសទៅបារាំងឲ្យជាប់ឃុំឃាំងក្នុងផ្ទះ ។ អ្នកខ្លះក្នុងចំណោមអ្នកគាំ ទ្រលោកបានធ្វើដមណើរទៅភាគពាយព្យកម្ពុជា ដែលពេលនោះស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ថៃ នៅឡើយ ជាកន្លែងដែលពួកគេបានចងបាច់រួមគ្នាជាមួយបក្សពួកមួយស្ថិតក្នុងចលនាខ្មែរឥស្សរៈ ។

៤.៤. ស្ថានភាពប្រជាជនកម្ពុជាក្នុងសម័យអាណាព្យាបាល

            បារាំងបានជំរិតទាមទារពន្ធដារយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ​ ។ មានតាំងពីពន្ធមនុស្សពន្ធដីពន្ធលំនៅឋាន ពន្ធសត្វពាហនៈ ពន្ធយានជំនិះ ពន្ធរបរអាជីរកម្ម -ល- ។ ដើម្បីបង់ពន្ធជាប្រាក់កាសឲ្យបារាំង កសិករ បានខិតខំពង្រីកដំណាំឧស្សាហកម្មមាន កៅស៊ូជាដើម ព្រមទាំងពង្រីកដំណាំដទៃទៀតមាន ស្រូវ ពោត សណ្ដែក។ ប៉ុន្តែទិន្នផលដំណាំមិនសូវល្អទេ ។ ផលស្រូវក្នុងមួយហិតាបានត្រឹមតែពី ១ តោន ដល់ ១,២តោនប៉ុណ្ណោះ ។ ដូចនេះហើយកសិករក្រីក្រ ក៏ក្លាយជាអ្នកជាប់បំណុលពួកឈ្មួញ កណ្ដាល និងឈ្មួញបរទេស  ។ ចំណែកកាប្រាក់វិញមានកម្រិតខ្ពស់ណាស់គឺពី ១០០% ដល់១៥០% ជួនកាល២០០% ក្នុងមួយឆ្នាំ ។

៤.៥. បញ្ហាដែនដីកូសាំងស៊ីន និងព្រំប្រទល់

            តើបារាំងជាន់ល់ទឹកដីឥណ្ឌូចិនដោយរបៀបណា ? ដោយយកលេសថា ស្ដេចយួនធ្វើទុកបុក ម្នេញលើរូបអ្នកផ្សាយសាសនាជាតិបារាំង ពួកនេះក៏បានវាយយកកំពង់ផែយួន តួរ៉ាន នៅថ្ងៃទី ១ ខែ កញ្ញា ឆ្នាំ ១៨៥៨ ។ បន្ទាប់មកបន្ទាយព្រៃនគរត្រូវបានបារាំងវាយយកបាននៅថ្ងៃទី ១៧ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ ១៨៥៩ ទៀត ។ តាមសន្ធិសញ្ញាចុះថ្ងៃទី ៥ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៨៦២ ស្ដេចយួនទីឌឹកបានទទួលស្គាល់ជា កម្មសិទ្ធិរបស់បារាំងនូវខេត្តបៀនវ៉ា ( កំពង់ស្រកាត្រី ) , យ៉ាឌិញ ( ឧកញ៉ាឌិន ) , ឌិញទឿង ( មេសរ ) និងកោះត្រឡាច ដែលយួនបានប្រវីញយកពីខ្មែរពីមុនមក ។ មកដល់គ.ស ១៨៦៤ ព្រះបាទនរោត្ដម អមដោយលោកឌូដាដឺឡាក្រេ ( Doudart De Lagree )  ផងបានយាងទៅជួបលោកទេសាភិបាលឡា ក្រង់ឌីយ័រ ( La Granduere ) នៅព្រៃនគរ ហើយធ្វើសំណូមពរឲ្យបារាំងបង្វិលសងខេត្តទាំងបីមកវិញគឺ លង់ហោមាត់ជ្រូក និងពាម ។ ឯបារាំងបានទទួលពាក្យជាមួយព្រះអង្គពីរឿងនេះហើយ ។ ប៉ុន្តែនៅ គ.ស១៨៦៧ ដោយខេត្តទាំងបីកន្លែងយួនធ្វើសកម្មភាពប្រឆាំងបារាំង ពួកគេបានបញ្ចូលខេត្តទាំងនេះ ជាអាណានិគមរបស់ខ្លួន ដោយភ្លេចគិតដល់ពាក្យសន្យាជាមួយព្រះបាទនរោត្ដម ។

ដូច្នេះចាប់ពីឆ្នាំ ១៨៦៧ ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមទាំងមូលបានក្លាយជាអាណានិគមរបស់បារាំង ។ ឯកម្ពុជាលើតាមលក្ខណៈជាប្រទេសក្រោមអាណាព្យាបាល ។ ម្លោះហើយអាជ្ញាធរបារាំងនៅកូសាំង ស៊ីន តែងតែធ្វើការកែប្រែបន្ទាត់ព្រំដែនតាមទំនើងចិត្តដោយសំអាងលើបញ្ហានយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ច ។ ហើយការកែប្រែសុទ្ធតែចំណេញទឹកដីនៅកូសាំងស៊ីនជានិច្ច ហើយមិនអើពើដល់ការតវ៉ារបស់ព្រះ រាជាខ្មែរ និងមិនស្នើសួរព្រះយោបល់ផងដែរ ។

            ចាប់ពីឆ្នាំ ១៨៩៣ ដល់ ១៩១៤ ប្រទេសខ្មែរត្រូវបានបាត់បង់ទឹកដីថែមទៀត ព្រមទាំងកោះ ដូចជា កោះត្រល់ជាដើម ដោយបារាំងប្រវ័ញយកទៅបញ្ចូលក្នុងអាណានិគមកូសាំងស៊ីន ឫក្នុង ប្រទេសអណ្ណាមទៅវិញ ។ 

៤.៦. ចលនាបះបោរប្រឆាំង នឹងបារាំងក្រោយសន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ ១៨៦៣ និងឆ្នាំ ១៨៨៤

            ទោះបីសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៨៦៣ ស្ថិតនៅក្នុងការផ្ដល់ប្រយោជន៍ឲ្យគ្នាទៅវិញ ទៅមកក៏ដោយ ក៏អ្នកស្នេហាជតិបានក្រោកឈរកាន់អាវុធប្រឆាំងនឹងការប៉ុនប៉ងរបស់បារាំងក្នុងការ ត្រួតត្រាប្រទេសខ្មែរដែរ ។ បន្ថែមលើនេះសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១៧ ខែមិថុនា ឆ្នាំ ១៨៨៤ រឹតតែបង្កភាពក្ដៅ ក្រហាយទ្វេឡើងគ្រប់ស្រទាប់ប្រជាជនខ្មែរ ដែលនាំឲ្យមានចលនាតស៊ូជាហ៊ូហែ៖

            ៤.៦.១. ចលនាតស៊ូរបស់អាចារ្យស្វា ( ១៨៦៤-១៨៦៦ )

          តាមពាក្យតំណាលតៗមកលោក អាចារ្យស្វាជាខ្ញុំបម្រើរបស់នាម៉ឺនម្នាក់ ( ឧកញ៉ាវិជ្ជោសុខ ) នៅរាជធានីឧដុង្គ ។ ពេលបារាំងមកតាំងអាណាព្យាបាលលើប្រទេសខ្មែរនៅគ.ស១៨៦៤ លោក អាចារ្យស្វាបានភៀសទៅកងព័ទវាយយកបានខេត្តទ្រាំង ( កំពត-តាកែវ ) ហើយលើកឆ្ពោះមកភ្នំពេញ ទៀត ។ ក្រោយមកកងព័ទព្រះបាទនរោត្ដមដោយមានជំនួយពីកងព័ទបារាំង បានធ្វើប្រតិបត្តិការសឹក ដេញចាប់លោកនៅថ្ងៃទី ១៩ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៨៦៦ ។ លោកត្រូវបារាំងនិរទេសយកទៅដាក់នៅកោះ ត្រឡាច រួចបញ្ជូនទៅកោះរេអុយនីញុង ( Reunion ) ហើយទីបំផុតបញ្ជូនទៅកោះអង់ទី ( Antilles ) ។

            ៤.៦.២. ចលនាបះបោររបស់ពោធិកំបោរ ( ១៨៦៥-១៨៦៧ )

          លោកពោធិកំបោរ ជាព្រះសង្ឃមួយអង្គមានដើមកំណើតនៅខេត្តរោងដំរី ។ នៅគ.ស១៨៦៥ បារាំងបានផ្ដល់បធ្យោបាយជាលុយកាក់ឲ្យលោករស់នៅព្រៃនគរ ដើម្បីឃ្លាំមើលសកម្មភាពលោកតែ ប៉ុណ្ណោះ ។ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៨៦៦ លោកបានភៀសខ្លួនចូលទៅខេត្តរោងដំរីហើយកងព័ទនៅទីនោះ ។ នៅខែក្រោយមកមានមេទាហានបារាំងពីរនាក់ត្រូវអ្នកស្នេហាជាតិខ្មែរសម្លាប់ ។ ព័ទបារាំងនៅព្រៃនគរ បានលើកទៅបម្រុងនឹងកម្ចាត់លោក ។ នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ ១៨៦៦ កងកម្លាំងពោធិកំបោរមានអ្នកចូលរួម ប្រហែលមួយម៉ឹននាក់ ។ ចលនានេះធ្វើសកម្មភាពនៅព្រំដែនលាវ តាមតំបន់សងខាងទន្លេមេគង្គ និងតំបន់ចន្លោះទីក្រុងឧដុង្គ និងភ្នំពេញ ។ លោកបានឆ្លងចូលក្នុងប្រទេសខ្មែរ ហើយលើកព័ទឆ្ពោះទៅ រាជធានីឧដុង្គ និងភ្នំពេញ ។ ប៉ុន្តែនៅខែមករា ឆ្នាំ ១៨៦៧ ស្ថានភាពសឹក និងនយោបាយនៅប្រទេស ខ្មែរកាន់តែតឹងតែងឡើង រាស្ដ្រក្រោកឈរឡើងប្រឆាំងបារាំងគ្រប់ទីកន្លែង ។ កងព័ទលោកពោធិ កំបោរបានបរាជ័យនៅជាយភ្នំពេញ ។ ពោធិកំបោររត់ទៅពួននៅកំពង់ស្វាយ រួចត្រូវកងព័ទបារាំងចាប់ ហើយសម្លាប់យកក្បាលមកដោតនៅក្រុងឧដុង្គ នៅខែធ្នូ ។

         ៤.៦.៣. ការបះបោរនៅឆ្នាំ ១៨៨៥-១៨៨៦

            ប៉ុន្មានទសវត្សដំបូងៗនៃការគ្រប់គ្រងបារាំងនៅកម្ពុជារួមមានកំណែទម្រង់មួយចំនួនក្នុងនយោបាយកម្ពុជា ដូចជាការកាត់បន្ថយអំណាចរបស់ព្រះមហាក្សត្រ និងលុបចោលទាសភាព ។ នៅឆ្នាំ ១៨៨៤ ទេសាភិបាលឥណ្ឌូចិន លោកគាល-អង្គថ្វាន-ផ្រ្វង់ស្វាស-ធមសុន មានបំណងរំលំព្រះ មហា ក្សត្រ និងធ្វើការគ្រប់គ្រងពេញទីលើកកម្ពុជាដោយការបញ្ជូនកងកម្លាំងតូចមួយក្រុមចូលទៅកាន់ព្រះ បរមរាជវាំងនៅភ្នំពេញ ។ ការបង្កចលាចលនេះទទួលបានជោគជ័យតិចតួច ដូចនោះហើយអគ្គទេសា ភិបាលសហភាពឥណ្ឌូចិនបានបង្អាក់ការធ្វើអាណានិគមកិច្ចពេញលេញដោយសារតែអាចនិងមានការប៉ះទង្គិចគ្នាជាមួយប្រជាជនខ្មែរ ហើយអំណាចព្រះមហាក្សត្រត្រូវបានកាត់បន្ថយនៅត្រឹមតែជា​ស្ដេច មានតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ ។ នៅឆ្នាំ ១៨៨៥ ព្រះអង្គម្ចាស់ស៊ីវុត្ថា ព្រះអនុជបិតាតែមួយរបស់ព្រះបាទនរោ ត្ដម និងក៏ជាគូប្រជែងរាជបល្ល័ង្កផងនោះបានដឹកនាំការបះបោរដើម្បីទម្លាក់ព្រះបាទនរោត្ដមដែលមាន បារាំងនៅពីក្រោយខ្នង ។ បន្ទាប់ពីទ្រង់ត្រឡប់ពីការនិរទេសនៅស្រុកសៀម ។ ដោយប្រមែប្រមូលបាន ការគាំទ្រពីសំណាកពួកអ្នកប្រឆាំងនឹងព្រះបាទនរោត្ដមនិងពួកបារាំង ទ្រង់ស៊ីវត្ថាបានដឹកនាំការបះ បោរមួយដែលដើមឡើយបានប្រមូលផ្ដុំគ្នានៅក្នុងព្រៃនៅក្រុងកំពត ។ កងកម្លាំងបារាំងក្រោយមកបាន ជួយដល់ព្រះនរោត្ដមដើម្បីបង្ក្រាបស៊ីវត្ថាដែលស្ថិតក្រោមកិច្ចព្រមព្រៀងដែលប្រជាជនកម្ពុជាត្រូវទម្លាក់អាវុធចុះ និងទទួលស្គាល់ឯកាភិបាលជាអំណាចកំពូលលើសគេក្នុងដែនអាណាព្យាបាលនេះ ។   ​

            ៤.៥.៤. ការបះបោររបស់ស៊ីវត្ថា ( ១៨៦១-១៨៩១ )

          ព្រះអង្គស៊ីវត្ថា ត្រូវជាបុត្រទី៣របស់ព្រះបាទអង្គឌួង ។ ដោយសារការច្រណែននឹងព្រះរាមទាំង ពីរគឺ នរោត្ដម និងស៊ីសុវត្ថិដែលមានសិទ្ធិឡើងសោយរាជ្យ ព្រះអង្គក៏គេចបាត់ពីរាជធានីតែម្ដង ( គ.ស ១៨៦១ ) ។

            ពីឆ្នាំ​ ១៨៦១-១៨៦២ ទោះបីពុំមានវត្តមានព្រះអង្គស៊ីវត្ថាក៏ដោយ ចលនាបះបោរដែលបង្ក ដោយបក្សពួកព្រះអង្គបានលើកទៅវាយបានក្រុងភ្នំពេញ រួចកាន់កាប់រាជធានីឧដុង្គទៀត ។ ចលនា ស៊ីវត្ថា បានបង្កការលំបាកយ៉ាងច្រើនដល់ព្រះមហាក្សត្រ និងពួកអាណាព្យាបាលបារាំង ។ ព្រះបាទ នរោត្ដមភៀសខ្លួនទៅសៀម ហើយយាងត្រឡប់មកវិញនៅខែ មីនា ឆ្នាំ ១៨៦២​ បន្ទាបពីចលនា បះ បោរត្រូវបានបង្ក្រាប ។ ស៊ីវត្ថារត់រួចហើយទៅរកកងព័ទធ្វើការបះបោរបន្តទៀត ។ នៅគ.ស ១៨៧៦ ព្រះស៊ីវត្ថាបានត្រឡប់ចូលស្រុកវិញហើយបំបះបំបោររាស្រ្ដម្ដងទៀតនៅត្រង់ បាភ្នំ រំដួល ព្រៃវែង ។ តែ លើកនេះព្រះមហាឧបរាជស៊ីសុវត្ថិត្រូវចាត់ឲ្យចេញបង្រ្កាបបានរាបទាបវិញ ដោយមានជំនួយពីកងព័ទ បារាំង ។ ឪកាសល្អបានកើតមានឡើង នៅពេលនោះចុះហត្ថលេខាដោយបង្ខំលើសន្ធិសញ្ញា ព្រះបាទ នរោត្ដម ថុំសុន ។ នៅឆ្នាំ ១៨៨៥ ព្រះអង្គស៊ីវត្ថាបានរៀបចំខ្លួនប្រុងវាយឧដុង្គ ប៉ុន្តែត្រូវអាក់ខានទៅវិញ ហើយបានដកខ្លួនទៅព្រំដែនសៀម ។

            ក្នុងខែ ឧសភា ឆ្នាំ ១៨៨៦ បក្សពួករបស់ព្រះអង្គស៊ីវត្ថា ចំនួន ៥០០នាក់ ចូលវាយភ្នំពេញ តែ ត្រូវគេកម្ចាត់ចេញ ។ បន្ទាប់ពីពេលនោះមករហូតដល់ឆ្នាំ ១៨៩០ ការរំជើបរំជួលជាច្រើនកន្លែងបានធ្វើ ឲ្យកងព័ទបារាំង និងកងព័ទព្រះមហាក្សត្រខូចខាតយ៉ាងដំណំ ។

            ក្នុងខែ មីនា ឆ្នាំ ១៨៩០ ពួកអាណានិគមបារាំងបានស្នើសុំជួបជាមួព្រះស៊ីវត្ថា ដើម្បីធ្វើកិច្ចចរចា នេះគ្មានលទ្ធផលអ្វីសោះ ។

            ក្នុងឆ្នាំ ១៨៩១ ព្រះអង្គស៊ីវត្ថាបានទទួលមរណៈភាពដោយជម្ងឺនៅភាគខាងជើងសម្បូរ ។ ចលនាបះបោររបស់ព្រះអង្គក៏បែកខ្ងែកគ្នាបន្តិចម្ដងៗ ។

            ៤.៦.៥. ចលនាបះបោរផ្សេងៗទៀត

          ក្នុងឆ្នាំ ១៨៨៥ ចលនាតស៊ូជាច្រើនបានផ្ទុះឡើងនៅខេត្តមួយចំនួន ។ ពិសេសគឺ ចលនាតស៊ូ ដឹកនាំដោយ ពិស្ណុលោកឈូក និងក្រឡាហោមគង់ ។

          -ក្រឡាហោមគង្គ ( ១៨៨៥-១៨៨៦ ) ចលនាបះបោរនេះមានបំណងប្រយុទ្ធរំដោះខ្លួនពីអំពើជិះ ជាន់របស់ពួកអាណាព្យាបាល ។ ក្រឡាហោមគង្គបានទទួលការគាំទ្រពីប្រជាកសិករជនជាតិ ចិនមួយចំនួន និងព្រះសង្ឃ ។ នៅឆ្នាំ ១៨៨៦ បារាំងបានប្រើល្បិចអញ្ជើញក្រឡាហោមគង្គមក ធ្វើការចរចា រួចចាប់លោកចងផ្អោបនឹងបំពង់ផ្សែងកប៉ាល់រហូតបាត់បង់ជីវិត ។

          -វិស្ណុលោកឈូក ( ១៨៨៥-១៨៨៦ ) ចលនាបះបោរនេះចូលជាមួយក្រុមរបស់ក្រឡាហោមគង្គ យ៉ាងខ្លាំង ។ នៅពេលធ្វើដំណើរចូលរួមកិច្ចចរចាតាមសំណើរពួកបារាំងលោកត្រូវគេឃាត់ ។

ពួកមន្ដ្រីបារាំងជាច្រើនបានយល់ថា គឺព្រះបាទនរោត្ដមនេះហើយជាអ្នកដឹកនាំចលនាតស៊ូប្រឆាំង បារាំងនេះឯង ។ ព្រះអង្គយល់ថាការបង្ខំឲ្យទទួលយកសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១៧ ខែមិថុនា ឆ្នាំ ១៨៨៤ ជា បញ្ហាយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរបម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ទ្រង់បានរកមធ្យោបាយរំដោះប្រទេសព្រះអង្គដើម្បីឲ្យរួចពីនឹម ត្រួតត្រាផ្ទាល់របស់បរទេស ។

            ៤.៦.៦. ព្រឹត្តិការណ៍ថ្ងៃទី ១៨ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩២៥

          នៅថ្ងៃទី ១៨ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩២៥ នាភូមិក្រាំងលាវ ឃុំក្រាំងលាវ ស្រុករលាប្អៀរ ខេត្តកំពង់ ឆ្នាំង មានចលនាបះបោរមួយបានកើតឡើងផងដែរ ។ ចលនាបះបោរនេះបង្កឡើងដោយមេក្រុមពីរ នាក់ឈ្មោះ ជួន និង នៅ ដែលបានប្រមូលបក្សពួករបស់គេតាមវាយប្រហារបារាំងនៅទីនោះ ។ ក្នុង ពេលដែលរ៉េស៊ីដង់មានសៀឡាត់មីនីស្ដ្រាទ័រ ( បាដេស ) បានចុះទៅទារពន្ធដារដោយផ្ទាល់នៅ សាលាឃុំក្រាំងលាវ ប្រជាជនដែលមិនសប្បាយចិត្តនឹងការគាប់សង្កត់ទារពន្ធដារគ្រប់បែបយ៉ាងរបស់ បារាំងបាននាំគ្នាតវ៉ាប្រឆាំង ។ ការណ៍នេះបានផ្ដល់ឪកាសឲ្យចលនារបស់ជួន នឹង នៅ ដែលបង្កប់ខ្លួន នៅទីនោះងើបឡើងបំបះបំបោរប្រជាជន រួចបានសម្លាប់លោករ៉េស៊ីដង់បាដេស អ្នកបកប្រែភាសា បារាំងម្នាក់ និងកងរក្សាស្រុកម្នាក់ ។ ចលនានេះអាចធ្វើឲ្យបារាំងខឹងសម្បារយ៉ាងខ្លាំង រួចបានបង្គាប់ ឲ្យព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិចេញនូវព្រះរាជប្រកាសមួយប្ដូរឈ្មោះភូមិនេះពីភូមិក្រាំងងលាវ ទៅភូមិតិរិច្ឆាន នា ថ្ងៃទី ៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩២៥ ។

៤.៧. ស្ថានភាពទូទៅនៃការសិក្សាអប់រំសម័យបារាំង

            ៤.៧.១-បដិវាទកម្មរវាងវប្បធ៌មពីរ

          ការផ្សាំវប្បធ៌មខ្មែរ ជាមួយវប្បធ៌មបារាំងដើម្បីងាយស្រួលបម្រើការឲ្យរដ្ឋការ   បារាំងបានបង្កើតគ្រឹះស្ថាន សិក្សាខ្លះៗដូចជាៈ

            -នៅឆ្នាំ ១៩១១ មានសាលាបឋមសិក្សា ចំនួន ៣០ ដល់ឆ្នាំ១៩៣៧  មាន ៨១៣ សាលា

            -នៅឆ្នាំ ១៩១១ មានអនុវិទ្យាល័យ ស៊ីសុវត្ថិចំនួន ០១ ដល់ឆ្នាំ១៩៣៥  ក្លាយជាវិទ្យាល័យ

            -នៅឆ្នាំ ១៩១១ មានសាលាអប់រំបច្ចេកទេស សិល្បៈ និងសាលារចនា

            -នៅឆ្នាំ ១៩៣៩ បុគ្គលិកពេទ្យមធ្យម មានបារាំង ០៥ នាក់ក្នុងនោះមាន ខ្មែរ០៨នាក់និងបុគ្គលិកពេទ្យទូទៅ ១៥០ នាក់។

            -នៅឆ្នាំ ១៩៣៧ មហាវិទ្យាល័យ ឥណ្ឌូចិនហាណូយ មាននិស្សិត ៦៣១នាក់ក្នុងនោះមាន          ព្រះរាជក្រិត្យចុះថ្ងៃទី ២៤ ខែមករា ឆ្នាំ ១៩០៨ បានបញ្ជូលរបបសេដ្ឋកិច្ចសេរីនិយម មកក្នុងប្រទេសកម្ពុជា  ប៉ុន្ដែពុំបានផ្ដល់ផលប្រយោជន៍អ្វីដល់រាស្រ្ដខ្មែរទេ  បែរជាហុចផលដ៏ច្រើន ដល់បារាំង និងជនជាតិចិនទៅវិញ។ឥទ្ធពលបិតាធិបតីមិនមែន ពីឥណ្ឌាទាំងស្រុងទេគឺមកពី ទំនៀមទំលាប់ចិនដែរឥទ្ធិពល បារាំងមាន វិស័យច្បាប់ ដូចជា ស្ថាប័នរដ្ឋាល  សេដ្ឋកិច្ច ហិរញ្ញវត្ថុ  វប្បធ៌មអរិយធ៌ម ប្រែប្រួល ទៅតាមបារាំង ដោយ

            -លើកដំកើង និសិ្សត បញ្ញាវ័ន្ដ  អភិជន ខ្មែរ

            -បច្ចេកទេស ប្រដាប់ប្រើប្រាស់ប្រចាំថ្ងៃទំនើបៗទាន់សម័យ

            -វិទ្យាសាស្រ្ដ វេជ្ជសាស្រ្ដ  ឳសថសាស្រ្ដ  កសិកម្ម  ឧស្សាហកម្ម ។

            នៅឆ្នាំ១៩៥០ វប្បធ៌មខ្មែរគឺ ការអានសៀភៅ ទស្សនាវដ្ដី បរទេស  ខ្មែររៀនភាសារបារាំង និងអក្សរឡាតាំង  ក្រៅពីនេះខ្មែរនាំគ្នាមើលខ្សែភាពយន្ដ បារាំង អាមេរិក អ៊ីតាលីជាដើម។អ្នកដែលទទួលការអប់រំតាមបែបខ្មែរសុទ្ធសាត គឺចូលចិត្ដមើលខ្សែភាពយន្ដឥណ្ឌានិងខ្មែរ អ្នកដែលរៀននៅវិទ្យាល័យ មានគូប្រចាំចិត្ដ និងមានទស្សនៈជឿនលឿនក្នុងទំនាក់ទំនងរវាងស្រី និងប្រុស  ដូចជាការទទួលស្គាល់សេរីភាពរបស់បុគ្គល។

            ជនជាតិចិនដែលរស់នៅស្រុកខ្មែរនៅសម័យបារាំងមានចំនួនច្រើន តាំងពីឆ្នាំ ១៩៦៣ មកម្លេះ ហើយចំនួននេះកើនឡើងថែមទៀតរហូតដល់ ១០៦៧៨៤ នាក់នៅឆ្នាំ ១៨៧៤បើធៀបនឹង ប្រជាជនខ្មែរក្នុងសម័យនោះ ស្មើ ១០% នៃប្រជាជនខ្មែរទាំងអស់ ។ជនជាតិចិនគេ មិនពិបាក រស់នៅជាមួយខ្មែរទេពីព្រោះគេចេះដាក់ខ្លួន  ហើយគោរពទំនៀមទំលាប់ខ្មែរ ខ្មែរកាត់ចិនក៏ចាប់​មានច្រើនតាំងពីពេលនោះមកដែរ នៅឆ្នាំ ១៩៥០-៦០ ប្រជាជនខ្មែរមានចំនួន ៥ ៤៦៣ ០០០នាក់ ប្រជាជនខ្មែរនៅទីក្រុងភ្នំពេញមានចំនួន

            -១៩៣៩ = ១០៨ ០០០ នាក់

            -១៩៥៨ = ៤៥០ ០០០ នាក់

            -១៩៧៥ = ២ ៥០ ០០០០នាក់។[9]                                             

            បារាំងពុំបានយកចិត្ដទុកដាក់ទៅលើសិទ្ធិមនុស្ស នៅក្នុងប្រទេសខ្មែរឡើយក្នុងសម័យ បារាំងដាក់នឹមអាណានិគមក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ១៨៦៣-១៩៥៤ គ.ស។  ក្នុងឆ្នាំ១៨៦៣ -១៨៨៤  បារាំង ជាអាណាព្យាបាលលើប្រទេសខ្មែរ១៨៦៣-១៨៨៤ក្នុងឆ្នាំ១៨៨៤-១៩៥៣ បារាំងបានដាក់នឹមអាណានិគម លើ ប្រទេសខ្មែរ។ដកអំណាចទាំងស្ដេចដកសិទ្ធទាំងរាស្រ្ដខែ្មរទូទាំងប្រទេស។ ជាពិសេសស្រ្ដីដែលធ្លាប់ ជាមាតាធិបតេយ្យនៃសង្គមខ្មែរត្រូវចុះថយឥទ្ធិពលគឺស្ថិតនៅក្នុងភាពបំបិទសិទ្ធសេរីភាពក្នុង ប្រពៃណីទំនៀមទំលាប់របស់ខ្មែរ ដែលខ្មែរធា្លប់ គោរព ហើយចង់លុបបំបាត់ប្រពៃណីទំនៀម​ ទំលាប់របស់ខ្មែរព្រមទាំងមិនឲ្យរៀនអក្សរខ្មែរថែមទៀត    ដូចជាបង្កើតសាលារៀនឲ្យកូនខ្មែររៀនអក្សរ ឡាតាំងពុំបានបង្កើតសាលារៀនឲ្យកូនខ្មែររៀនអក្សរខ្មែរទេគឺមានតែបន្ដិចបន្ទួច កូនខ្មែរភាគច្រើនគឺរៀន នៅតាមវត្ដ អារាមឬចូលបួសរៀនជាសង្ឃតែម្ដង។  ក្នុងការរៀនសូត្រភាគច្រើនរៀនបានតែកូនប្រុស         ចំណែកឯកូនស្រី   ពុំសូវបានរៀនទេ ពីព្រោះខ្វះសាលាដែលនៅជិតផ្ទះ ដូច្នេះស្រ្ដីពុំមានចំនេះដឹង ជ្រៅជ្រះ  ហើយក៏ពុំសូវ​មានសិទ្ធិ​សេរី ភាពនៅក្នុងសម័យបារាំង។

            នៅឆ្នាំ ១៩៤៣ រដ្ឋអំណាចបារាំង មានផែនការផ្លាស់ប្ដូរភាសាខ្មែរ ដោយបង្រៀនភាសា ឡាតាំងជំនួសវិញដែលនាំឲ្យព្រះសង្ឃខ្មែរ មានការប្រឆាំងបះបោរយ៉ាងខ្លាំទៅនឹងផែនការ របស់ពួកបារាំង (ដូចជាការកើតឡើងនូវសង្រ្ដាមឆ័ត្រ)។

            -បារាំងបានបង្កើតសាលា ហ្វ្រង់ស្វាបូដ្វាំង ១៩២៨

            -បារាំងបានបង្កើតសាលា ឌូដាដឺឡាក្រេ ១៩៣៧

            -បារាំងបានបង្កើតសាលា សុធារស ១៩៣៦

            ដើម្បីឲ្យងាយស្រួលក្នុងការកសាងមនុស្សសម្រាប់បម្រើការឲ្យរដ្ឋបាល អាណាព្យាបាលបារាំង បានបង្កើតឲ្យមានគ្រឹះស្ថានសិក្សាខ្លះៗដូចជា៖

          -សាលាបឋមសិក្សា៖ នៅឆ្នាំ ១៩១១ មានសាលា ៣០នៅឆ្នាំ ១៩៣៧ មាន៨១៣ ។

          -សាលាមធ្យមសិក្សា៖   នៅឆ្នាំ ១៩១១ មានអនុវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិមួយ ។ នៅឆ្នាំ ១៩៣៥ អនុ វិទ្យាត្រូវបានបង្កើតឲ្យទៅជាវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិ ។

          -សាលាបច្ចេកទេស៖ នៅឆ្នាំ ១៩១៧ មានសាលាអប់រំខាងសិល្បៈ និងសិប្បកម្មគឺសាលា រចនា

            ៤.៧.២. ការសិក្សាអប់រំតាមបែបប្រពៃណី

            ជាធម្មតាប្រជាជនខ្មែរនាពេលនោះតែងតែបញ្ជូនកូនចៅ ឱ្យទៅ​រៀន​នៅវត្ដ​ព្រះ​ពុទ្ធ​សាសនា ដែលជាមជ្ឈមណ្ឌលដ៏សំខាន់សម្រាប់ការអប់រំ។ ប៉ុន្តែគួរឱ្យ​ស្ដាយ​ណាស់​ដែល​កុមារីមិនត្រូវបានគេ​អនុញ្ញាតឱ្យចូលទៅសិក្សាជាមួយ​កុមារា​ដោយ​សារតែបញ្ហាទំនៀម ​ទម្លាប់លើកលែងតែ​ក្នុងព្រះរាជ ដំណាក់​នៃរាជវាំង​តែប៉ុណ្ណោះ។ តែទោះ​ជា​យ៉ាង​នេះក្ដី វត្ដអារាមនៅតែជាកន្លែងសម្រាប់​អប់រំបណ្ដុះ​បណ្ដាល​ដ៏ប្រសើរ​ដែល​មាន​ព្រះសង្ឃ​​ជាគ្រូអាចារ្យសម្រាប់បង្ហាត់បង្រៀន។ ព្រះសង្ឃ​ខ្មែរ​​នាពេល នោះសុទ្ធតែមាន​សេចក្ដី​មេត្ដាយ៉ាងក្រៃលែង​ក្នុងការប្រឹង​ប្រែង​បង្ហាត់​បង្ហាញ​កុមារទាំងឡាយលុះ​ត្រា​តែ​ចេះអាន ចេះសរសេរល្មម អាច​ប្រើការបាន ទើប​អនុញ្ញាត​ឱ្យ​វិល​ត្រឡប់​មក​ផ្ទះ​វិញ ដើម្បីរកប្រកប អាជីវកម្ម​តទៅថ្ងៃមុខ ។

            ការសិក្សាជាធម្មតាប្រព្រឹត្តទៅនៅតាមកុដិឬសាលានៅក្នុងវត្តដោយមានព្រះសង្ឃជាគ្រូបង្ហាត់បង្រៀន (ចាន់ រដ្ឋសុផា ១៩៩៧។ ក្រោយមកត្រូវរៀនមើលសាស្រ្តាច្បាប់ ច្បាប់ប្រុស ច្បាប់ស្រី ជាដើម ក្រោយមក ទៀតគេត្រូវរៀនមើលសាស្រ្តាល្បែងប្រឡោម ​លោក​សម័យបុរាណដែល គេសរសេរ ជាកំណាព្យដូចជាសាស្រ្តាជុច ហង្សយន្ត និងសព្វសិទ្ធិ​ជាដើម) និងចុងក្រោយគេត្រូវរៀន មើលសាស្រ្តាទេសន៍។

            ៤.៧.៣. សាលារៀនបែបទំនើបនៅតាមវត្ដ

            នៅសម័យបារាំង ដោយសារតែសាលារៀនទំនើបបារាំងមិនបាន សាយភាយដល់និគមជនបទ ស្រុក ភូមិទូទាំងប្រទេស ប្រជាជនខ្មែរ​នៅតែបញ្ជូន​កូនចៅឱ្យទៅសិក្សានៅតាមវត្ដដដែល តែសាលាវត្ដ នេះមាន​លក្ខណៈ​ខុស​ពីមុន ដោយត្រូវបានបារាំងបំពាក់នូវគរុកោសល្យថ្មីបែបបស្ចិមប្រទេសបន្ថែមលើ​ការ​សិក្សា​តាមផ្លូវព្រះធម៌។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏សាលាវត្ដបែបថ្មីក្នុង​គ្រា​ដំបូង មិន​ទាន់​ទទួលបានការពេញនិយមភ្លាមៗនោះទេ គឺមានន័យថា ការចាប់ផ្ដើមថ្មីដែល​ជា​ជំហាន​​ដំបូងនៃការ កែទម្រង់ការសិក្សានេះ មិនទាន់​បានទទួលជោគជ័យ​ភ្លាមៗ​នោះ​ទេ។[10]

            ៤.៧.៤. ការវិវត្តរបស់សាលាវត្ត

            សាលាវត្ដត្រូវបានចាត់ទុកជាកន្លែងអប់រំមូលដ្ឋាននៅតាមភូមិស្រុកនានា ហើយកាលបរិច្ឆេទ នៃការកែប្រែសាលាវត្ដប្រហែលជាធ្វើនៅឆ្នាំ១៩០៨ គឺរយៈពេលពីរ​ឆ្នាំក្រោយ​ពេលក្រុមប្រឹក្សានៃ​ការសិក្សា​បានដាក់ចេញគោលការណ៍នៅឆ្នាំ១៩០៦ថា “នៅ​ប្រទេស​​កម្ពុជា សាលាវត្ដគឺជាមូលដ្ឋាន​ធំនៃការ​ចាត់​ចែង​ផ្នែកសិក្សាធិការ” (ឃឹន សុខ ២០០៣។នៅរវាងឆ្នាំ១៩០៨ រេស៊ីដង់​បារាំង​ប្រចាំ​ខេត្ដកំពង់ចាមម្នាក់ឈ្មោះលោក បូឌ័ង ព្រមទាំងសហការី​របស់​លោកឈ្មោះ មេណេទ្រីយេ បានយកវត្ដ​មួយ​នៅ​ខេត្ដ​នោះ​មកបណ្ដុះបណ្ដាលវិធីសាស្ដ្រថ្មី​ដល់គ្រូដែលជាព្រះសង្ឃ។ ជំហានដំបូង នេះ​មិន​​បានទទួលជោគ​ជ័យ​នោះទេ ធ្វើឱ្យបារាំងមិន​សប្បាយ​ចិត្ដនោះឡើយ ហើយថែម​ទាំង​បន្ទោស​ដល់​ព្រះសង្ឃ​ដែលជាគ្រូអាចារ្យ​ទៀតផង។ (ជា សោភារី និងហ៊ុយ ស៊ីវង ២០០៧​។ហេតុនេះ​ហើយ​បានជា​នៅថ្ងៃទី១១ មេសា ១៩១២ មានព្រះរាជបញ្ញត្តិមួយ​បានកំណត់​ចំពោះឪពុកម្ដាយគឺ ត្រូវតែ បញ្ជូនកូន​ចៅ​ឱ្យ​ទៅ​​រៀននៅសាលាវត្ដបើមិន​ដូច្នោះ​ទេនឹង​ត្រូវទទួលពិន័យ ។ តាមព្រះរាជបញ្ញត្តិនេះ បាន​កំណត់​​ទៀតថា “ឪពុកម្ដាយដែលមិន​បញ្ជូន​កូន​ទៅ​រៀន​នៅ​សាលាវត្ដដោយ ពុំមាន​បុព្វហេតុ​​ត្រឹមត្រូវ គឺត្រូវជាប់ពិន័យ​ជាប្រាក់១ព្យ៉ាស​(១រៀល)​នៅលើកទី១ ហើយ​ប្រាក់​ពិន័យ​​នេះ​នឹ​ង​ត្រូវឡើង ទៅ​ជា២ព្យ៉ាស បើនៅ​តែ​មិន​ព្រមធ្វើតាម​ព្រះរាជ​បញ្ញត្តិ” (ឃឹន សុខ ២០០៣:៥១)។ នៅពេលក្រោយមក ក៏មាន​សារាច​រមួយឱ្យអភិបាល​ខេត្ដចេញ​ទៅ​​ផ្សព្វផ្សាយ​ជំរុញបន្ថែមស្ដីពី ការ សិក្សានេះ។ កាលណា​ប្រជាជន​នៅតែមិនព្រម​បញ្ជូន​កូន​ឱ្យទៅរៀនទៀតនោះ គេត្រូវយក​ព្រះរាជ បញ្ញត្តិមកអនុវត្ដ។ ដោយ សារបរាជ័យលើកទី១នេះហើយ ទើបបារាំងមានគំនិតបង្កើតនូវ សាលាមួយ​ដែលអាចជួយបំពេញ នូវកង្វះខាតនេះបាន។ សាលាអនុវត្តន៍ទី១ត្រូវបានគេបង្កើតឡើង នៅថ្ងៃទី៤ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩២៤ នៅខេត្តកំពត។ នៅសាលានេះគេបាននិមន្តព្រះសង្ឃដែលត្រូវមាននាទី បង្រៀន ឱ្យទៅរៀនវិធីសាស្ត្រ គំរូៗនានាដើម្បី យកទៅបង្រៀន​បន្តឱ្យសិស្សានុសិស្សនានាដែលទៅ ចូលរៀន នៅសាលាវត្តបែបថ្មី។ ម៉្យាងវិញ​​ទៀត​វគ្គសិក្សានេះ មានរយៈពេលតែ៩ខែប៉ុណ្ណោះ។ នៅក្នុងរយៈពេល នោះព្រះសង្ឃ​ត្រូវរៀនតាមកម្មវិធីដូចជា រៀនធ្វើសំបុត្រផ្សេងៗ រៀនអាន គិតលេខ និងប្រើប្រាស់​រង្វាស់រង្វាល់ រៀនប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាព្រមទាំងរៀនអំពីវិធីបង្ការរោគនាន២០០៣។      ហេតុនេះបានជាចំនួនសាលាវត្តបែបទំនើបនេះបាន កើនចំនួនបន្តិច    ម្តងៗ​​នៅក្នុងខេត្តកំពត។ ជាក់ស្តែងនៅឆ្នាំ១៩២៤ មានសាលាវត្តបែបនេះតែ១ប៉ុណ្ណោះ តែដល់ឆ្នាំ១៩៣០ សាលាបែបនេះក៏កើន រហូតដល់ទៅ៥៨កន្លែង។ សូមមើលតារាងខាងក្រោមអំពីការវិវត្តនៃសាលាវត្ត។

                        តារាងទី១៖ ការវិវត្តនៃសាលាវត្តបែបថ្មីក្នុងខេត្តកំពត១៩២៤ -១៩៣០

ឆ្នាំសិក្សា	ចំនួនសាលា	ចំនួនសិស្ស
១៩២៤ ១៩២៥ ១៩២៦ ១៩២៧ ១៩២៨ ១៩២៩ ១៩៣០	១ ៥ ១០ ១០ ២០ ២៥ ៥៨	៥៣ ២១០ ៤៦៥ ៤៦៥ ១.០៧៧ ១.២១៦ ២.៧៧៥

            បន្ទាប់ពីនោះមករដ្ឋការបារាំងក៏បានយកបទពិសោធន៍ពីសាលាអនុវត្តន៍នៅខេត្តកំពតនេះទៅអនុវត្តនៅទូទាំងប្រទេស គឺចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៣០។ សាលាវត្តបែបថ្មីនេះបានទទួលការពេញនិយមពី សំណាក់ព្រះសង្ឃនិងប្រជាជនខ្មែរជាងមុន។ សាលាវត្តបែបថ្មីនៅតាមជនបទបានកើនចំនួនជា បន្ត បន្ទាប់ចាប់តាំងពីពេលនោះមក។ សូមពិនិត្យមើលចំនួនសាលានិងសិស្សដែលកើនឡើងជាបន្តបន្ទាប់ នៅក្នុងតារាងទី២។                   

                                                            តារាងទី២៖សាលាវត្ដបែបថ្មី

ឆ្នាំសិក្សា	ចំនួនសាលា	ចំនួនសិស្សសរុប	សិស្សស្រី
១៩៣៥-១៩៣៦ ១៩៣៧-១៩៣៨ ១៩៣៩-១៩៤០ ១៩៤១-១៩៤២ ១៩៤៣-១៩៤៤ ១៩៤៥-១៩៤៦ ១៩៤៧-១៩៤៨ ១៩៤៩-១៩៥០ ១៩៥២-១៩៥៣	៨១៣ ៨៩៥ ១០០៦ ៨៦០ ១០២៨ ១១១០ ១៣៨៧ ១៤៤១ ១៤៣១	៣៤.៥៨៣ ៣៨.០១៧ ៤៣.៨២៥ ៣៧.០៩៦ ៤៩.៥១៥ ៥២.៩៤៦ ៦១.៧៩៨ ៦៧.៤៥៩ ៧៦.៣០៧	១២១ ១០៦ ៩៤ …… ២៥០ ១២០ …… …… ……

 

            ៤.៧.៥-វិស័យអប់រំ ចុងសម័យអាណានិគមបារាំង

            នៅចុងសម័យអាណានិគមបារាំង បារាំងបាន    កសាងសាលារៀនមួយចំនួនសម្រាប់ ផលិតបុគ្គលិក សម្រាប់បំរើការងាររដ្ឋបាលឲ្យពួកវា ។នេះជាឳកាសដ៏ស្ដួចស្ដើងសម្រាប់ប្រជាជនកម្ពុជា ឈានទៅស្គាល់ពន្លឺ នៃចំណេះដឹងវិទ្យាសាស្រ្ដ បច្ចេកទេសនៃពិភពលោក ។ដែលមានកើតអនុវិទ្យាល័យចំនួន ៣កន្លែង

            -អនុវិទ្យាល័យនារី                     (ព្រះនរោត្ដម)

            -អនុវិទ្យាល័យកំពង់ចាម           (ព្រះ សីហនុ )

            -អនុវិទ្យាល័យបាត់ដំបង           (ព្រះមុនីវង្ស )

            -មានសាលាគរុវិជ្ជាមួយ នៅភ្នំពេញ និងមានបើកអនុវិទ្យាល័យបន្ថែមទៀត នៅសៀមរាប កំពត តាកែវ និងស្វាយរៀង។

            ឆ្នាំសិក្សា                         ចំនួនសាលា                                 ចំនួនសិស្ស

            -១៩៥២ បឋមសិក្សា                ១៩៧២                                    ៧៨០៩៤

            -១៩៥៣ បឋមសិក្សា                ១៩៣១                                    ៧៦៣០៧

            -១៩៥៤ បឋមសិក្សា                 ១៩៣៣                                    ៧៥៥២១

            -១៩៥២ មធ្យមសិក្សា               ១៩៥២

            -១៩៥៣ មធ្យមសិក្សា              ២២០៣

            -១៩៥៤ មធ្យមសិក្សា               ២៩៤២

            -១៩៥២  បឋមបារាំ.ខ្មែរ            ៧៥១                                       ១១៩៨៦១

            -១៩៥៣ បឋមបារាំ.ខ្មែរ             ៧៨០                                       ១៣៦២៤៤

            -១៩៥៤ បឋមបារាំ.ខ្មែរ             ៧៨២                                       ១៧៦៥២១។[11]

៤.៨.​​ សាលាទំនើបសម័យបារាំង

         ៤.៨.១.សាលាបឋមសិក្សាបារាំង.ខ្មែរ                           

        សាលារៀនទំនើបប្រហែលជាបានចាប់ផ្ដើមតាំងពីចុងទស្សវត្សឆ្នាំ១៨៦០មកម្ល៉េះ។កាល ពីរវាងឆ្នាំ១៨៦៩ព្រះបាទនរោត្ដមបានស្នើឱ្យ រាជការបារាំងបង្កើតសាលារៀននៅភ្នំពេញដើម្បីបង្រៀនដល់កូនខ្មែរ។នៅឆ្នាំដដែលនោះដែរលោកខារ៉ាម៉ែន(Caraman) លើសពីនេះទៅទៀត នៅដើមឆ្នាំ១៨៧៣លោក ម៉ូរ៉ា ជារេស៊ីដង់បារាំងបានព្យាយាមបង្កើតសាលាថ្មីមួយទៀតដែលស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រារបស់អណាព្យាបាលបារាំងដោយមានលោកផែរ៉ីរ៉ុល (Ferreyrolles)  ការប៉ូរ៉ាល់ទាហានជើងគោកបារាំងជានាយកសាលាហើយសាលានោះមានឈ្មោះថា សាលាអាណាព្យាបាលបារាំង។ គេឃើញថាសាលាទំនើបដែលចម្លងកម្មវិធីសិក្សាតាមប្រទេសបារាំងនេះបានកើតឡើង ជាបន្តបន្ទាប់នៅក្រុងភ្នំពេញនិងនៅតាមបណ្ដាខេត្តនានា។លោកឃីង ហុកឌី(២០០៧)បានបញ្ជាក់យ៉ាងដូច្នេះថា នៅសតវត្សទី២០នេះ មានការផ្លាស់ប្ដូរច្រើនខាងផ្នែកសិក្សាអប់រំនៅបឋមសិក្សាគឺសាលាបារាំង ខ្មែរបានចាប់កំណើតឡើងហើយ។នៅភ្នំពេញក្នុងឆ្នាំ១៩០៣​ ស្ដេចនរោត្ដមបានបើកសាលាត្រៀម(សាលានរោត្ដម)សម្រាប់បុត្រធីតានិងកូនរាជការ។ រីឯនៅតាមបណ្ដាខេត្តវិញសាលាបឋមសិក្សាបារាំងខ្មែរ២ទៀត បានបើកទ្វារឡើងគឺមួយនៅខេត្ត    កំពង់ចាមហើយមួយទៀតនៅខេត្តពោធិសាត់។[12]នៅប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកទៀតនៅទីក្រុងភ្នំពេញ ក៏មានសាលាបារាំងខ្មែរផ្សេងទៀតផងដែរដូចជាសាលាឌូដាដឺឡាគ្រេ(Doudard de lagree)និងសាលាហ្វ្រង់ស៊ីគ្ហានីញេ(Francis Garnier)ជាដើម។នៅតាមបណ្ដាខេត្តនីមួយៗបារាំងបានចាប់ផ្ដើមកកសាងសាលាបឋមសិក្សាខេត្ត ដែលមានកម្មវិធីប្រហាក់ប្រហែលនិងកម្មវិធីសិក្សា នៅសាលាវត្តដោយសាលាទាំងនោះទទួលបានសិស្សចាប់ពី២០នាក់ទៅ៣០នាក់។ ចំនួនសិស្សមិនសូវជាកើនប៉ុន្មាននោះនៅជំហានដំបូងព្រោះមានតែកូនអ្នកមានប៉ុណ្ណោះ ដែលអាចមានលទ្ធភាពទៅរៀននៅទីនោះ។ឯកូនអ្នកក្រនៅជនបទត្រូវទៅរៀននៅសាលាវត្ត។ នៅទីក្រុងភ្នំពេញក្នុងឆ្នាំ១៩១១សាលារៀនសម្រាប់ក្មេងស្រី កើតមានហើយដែរ នោះគឺសាលា     នរោត្ដម។ លើសពីនេះទៀតសាលាឯជនក៏ត្រូវបានគេបង្កើតឡើងនាពេលនោះដែរ គឺមានដូចជាសាលាម៉ាលីកា(ដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយព្រះអង្គម្ចាស់ម៉ាលីកា) និងសាលាសុធារស(សម្រាប់កូនអ្នកមាននៅទីក្រុង)។នៅឆ្នាំ១៩១៩ គេក៏បានបង្កើតសាលាសម្រាប់នារីមួយទៀតដែរឈ្មោះថា សាលាឌូដាដឺឡាហ្គ្រេ។[13] ហើយទសវត្សក្រោយៗទៀតសាលាបឋមសិក្សាបានកើនឡើងជាងមុនទូទាំងប្រទេសឆ្នាំ១៩៣៧ សាលាបឋមសិក្សាកើនឡើងរហូតដល់ ៨៣១ ខ្នងដោយមានសិស្សានុសិស្សដល់ទៅ៣៤ពាន់នាក់។[14]  ចំពោះភាសាដែលគេប្រើនៅក្នុងការបណ្ដុះបណ្ដាល ក្នុងសាលាបឋមសិក្សាបារាំងខ្មែរនេះ គឺនៅឆ្នាំដំបូងគេបង្រៀនដោយប្រើភាសាខ្មែរហើយភាសាបារាំងត្រូវបាន គេប្រើនៅឆ្នាំទីពីរនិងឆ្នាំបន្តបន្ទាប់លើកលែង តែមេរៀនសីលធម៍និងមេរៀនភាសាខ្មែរ។[15]

         ៤.៨.២ សាលាមធ្យមសិក្សា                  

         សាលាមធ្យមសិក្សាត្រូវបានបង្កើតឡើង នៅភ្នំពេញក្នុងឆ្នាំ១៨៩៣មានឈ្មោះថាអនុវិទ្យាល័យនៃអាណាព្យាបាលបារាំង  ​នៅកំឡុងឆ្នាំ១៩០៥ត្រូវបានគេដូរឈ្មោះទៅជាអនុវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិនៅឆ្នាំ១៩១១។ មានសិស្សត្រឹមតែ៦៥នាក់ប៉ុណ្ណោះនៅឆ្នាំ១៩០៧។នៅទីនោះមានការអប់រំរៀបចំក្របខ័ណ្ឌរដ្ឋបាល និងគ្រូបង្រៀនទាំងឡាយសម្រាប់  បឋមសិក្សានៅប្រទេស      កម្ពុជា។ នៅឆ្នាំ១៩២០អនុវិទ្យាល័យនេះមានសិស្សចំនួន១២៩នាក់។ ពេលបន្ទាប់មកគេចែកសាលានេះជាពីរផ្នែក មួយផ្នែកជាសាលាបឋមសិក្សាជាន់ខ្ពស់មួយផ្នែកទៀតជាសាលាមធ្យមសិក្សាហើយនៅថ្ងៃទី១០ខែ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩២២គេបានបង្កើតផ្នែកមួយទៀតហៅថាគរុវិជ្ជាសម្រាប់បណ្ដុះបណ្ដាលសិស្សឱ្យទៅជាគ្រូបង្រៀន។ អនុវិទ្យាល័យមានចំនួនតិចតួចពេកទើបធ្វើឱ្យសិស្សភាគច្រើនមិនអាចមានលទ្ធភាពរៀនចប់មធ្យមសិក្សាបាន

         នៅមុនឆ្នាំ១៩៣៦ សិស្សខ្មែរភាគច្រើនដែលបានប្រឡងជាប់អនុវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិត្រូវបញ្ឈប់ការសិក្សាព្រោះថា នៅស្រុកខ្មែរនៅពេលនោះមិនទាន់មានវិទ្យាល័យនៅឡើយទេ។ សិស្សមានលទ្ធភាពគេអាចបន្តការសិក្សានៅទីក្រុងព្រៃនគរបន្ថែមទៀតបាន តែមានសិស្សតិចតួចណាស់ដែលបានទៅរៀននៅទីនោះ។ រវាងឆ្នាំ១៩៣០មាននិស្សិតខ្មែរដំបូងគេ មួយចំនួនបានប្រឡងចេញពីវិទ្យា  ល័យបារាំងសែសនៅទីក្រុងព្រៃនគរក្នុងនោះមាន ព្រះញាតិវង្សពីរអង្គនិងបុរសបួននាក់ទៀតដែលក្រោយមកជារដ្ឋមន្ត្រីក្នុងទសវត្សឆ្នាំ១៩៤០ និងទសវត្សឆ្នាំ១៩៥០។ដល់ឆ្នាំ១៩៣៦ទើបប្រទេសកម្ពុជាមានវិទ្យាល័យរបស់ខ្លួនដែលមានឈ្មោះថា វិទ្យាល័យព្រះស៊ីសុវត្ថិស្ថិតនៅលើទីតាំងនៃអតីតវាំងរបស់ព្រះអង្គ ។មកដល់ឆ្នាំ១៩៣៩ចំនួនសិស្ស  ដែលបានប្រឡងជាប់មធ្យមសិក្សា (បាក់ឌុប)ចេញពីវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិមានតែប្រហែល៦នាក់ប៉ុណ្ណោះ ។[16]នៅក្នុងការបណ្ដុះបណ្ដាលកម្រិតមធ្យមសិក្សាគឺ ត្រូវបង្រៀនជាភាសាបារាំងហើយ គ្រូដែលមកបង្រៀនមួយចំនួនធំក៏ជាជនជាតិបារាំងដែរ។

         ៤.៨.៣. កម្រិតឧត្ដមសិក្សា                    

        គ្រឹះស្ថានឧត្ដមសិក្សាដំបូងបំផុតបានកើតឡើង នៅឆ្នាំ១៩៤៨នោះគឺវិទ្យាស្ថានជាតិខាងច្បាប់នយោបាយនិងសេដ្ឋកិច្ចព្រមទាំងសាលាភូមិន្ទពេទ្យ។[17] អាស្រ័យហេតុនេះហើយទើបនៅមុនឆ្នាំនេះសិស្សដែលបានបញ្ចប់ការសិក្សា នៅវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិត្រូវបន្តទៅសិក្សានៅ    បរទេស។ មិនខុសពីមុនដែរនោះមាននិស្សិតខ្មែរតិចណាស់ដែលមាន សំណាងបានរៀនដល់កម្រិតឧត្ដមសិក្សានៅមុនឆ្នាំ១៩៤៨។   ចំណុចទាំនេះបានបញ្ជាក់ថាមាននិស្សិតខ្មែរចំនួនប្រហែលជា១២នាក់ប៉ុណ្ណោះដែល បានបន្តការសិក្សានៅសា   កលវិទ្យាល័យនៅឯបរទេស។[18]

            ក្រុមប្រឹក្សាមួយ ដែលមានមន្ត្រីធំបំផុត៥នាក់និងមានភារកិច្ចពិនិត្យ និង អនុវត្តិច្បាប់ព្រមទាំងធ្វើការសិក្សាលើកំណែទម្រង់ ឬ​ការផ្លាស់ប្ដូរ ដែលអាចនិងកើតមាន។ ក្រុមប្រឹក្សានេះមានឈ្មោះថា       កង្សីយ៍សេនាបតី (Conseil des Ministres)       និងមានរដ្ឋមន្រ្តី៥រូបគឺ អគ្គមហាសេនា     យមរាជ ក្រឡាហោម ចក្រី វាំង។ ក្រុមប្រឹក្សានិងធ្វើការសម្រេចដោយមិនមានវត្តមានរបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ នៅក្រោមអធិបតីភាពរបស់រ៉េស៊ីដង់ជាន់ខ្ពស់ បន្ទាប់មកដាក់ថ្វាយព្រះមហាក្សត្រខ្មែរនូវវិធានការនយោបាយ និង រដ្ឋបាលដែលមានប្រយោជន៍ចំពោះប្រទេស។ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរតែងតាំង និង ដកតំណែងពួកមន្ត្រី តាមសំណើររបស់ក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋមន្ត្រី។ រាល់សេចក្ដីសម្រេច ឬ​ប្រកាស សែលចេញពីព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ បោះត្រារស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរត្រូវចុះហត្ថលេខាអម និង ប្រកាសឲ្យប្រសើដោយរ៉េស៊ីដង់ជាន់ខ្ពស់។មន្ត្រី៥រូបដែលជាជំនួយរបស់ក្រុមប្រឹក្សារដ្ឋមន្ត្រី មានភារកិច្ចជំនួសរដ្ឋមន្ត្រិនូមួយ នៅពេលអវត្តមាន  មានឧបស័គ្គ និង ជាជំនួយក្នុងរដ្ឋបាលទូទៅ ដោយមានលេខារក្សាឯកសារម្នាក់។ទោះជាយ៉ាងនេះក្ដី ក៏អាជ្ញាធរបារាំងនៅតែបន្តការគ្រប់គ្រង់បែបអាណាព្យាបាល ពោលគឺឲ្យមានកិច្ចសហការពីព្រះមហាក្សត្រ និង មន្ត្រីកម្ពុជានៅក្នុងរដ្ឋបាលមិនផ្ទាល់។

            -ការស្ថាបនាគ្រឹះខាងវិស័យអប់រំ និង បណ្ដុះបណ្ដាលធនធានមនុស្សបំណងរបស់បារាំង និង ខ្មែរ ដែលចង់បើកសាលារៀនមួយហៅថា សាលារៀនខ្មែរ នៅក្រុងភ្នំពេញបានចាប់ផ្ដើមពីឆ្នាំ១៨៦៩ ពោលគឺ ៦ឆ្នាំក្រោយសន្ធិសញ្ញាអាណាព្យាបាលបារាំងខ្មែរ។ បន្ទាប់មកនៅឆ្នាំ១៨៧៣​សាលារៀននោះមានដំណើរការក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកហ្វែររីរ៉ូឡិច (Ferrey Rollex) ដែលជានាយទោសន័យកងទ័ពថ្មើរជើងអាណានិគម ។ក្រោយអនុសញ្ញាបារាំង-ខ្មែរ​ ឆ្នាំ១៨៨៤ មានការបើកសាលារៀននៅតាមបណ្ដាខេត្ត។ អាជ្ញាធរបារាំងបានអះអាងថា ដោយសារកូនសិស្សខ្មែរដែលជានិច្ចកាលបង្ហាញសម្បទា និង ចំណង់ក្នុងការងារខ្លាំងជាងនិមិត្តរួមថ្នាក់របស់គេ ជាងពូជសាសន៍ដ៏ទៃនោះ ទើបគេយល់ថាមានប្រយោជន៍និងបង្កើត សាលារៀនមួយចំនួនទៀតនៅតាមបណ្ដាខេត្ត។នៅឆ្នាំ១៨៨៥ កូនខ្មែរជាច្រើននាក់ត្រូវបានបញ្ជូនទៅក្រុងប៉ារីស និង ខ្លះទៀតឲ្យទៅរៀននៅអនុវិទ្យាល័យអ្នកបកប្រែនៅព្រៃនគរ។ នៅសម័យនោះគេបានចាត់ទុកថាសិស្សខ្មែរវៃឆ្លាតជាងគេបង្អស់ក្នុងការប្រើប្រាស់ភាសារបារាំង។

            -បន្ទាប់ពីបានធ្វើកំណែទម្រង់ផ្ទៃក្នុងនៅឥណ្ឌូចិន បារាំងបានបង្កើតស្ថាប័នបញ្ញាញាណជាតិ និងកិត្យានុភាពជាតិ ដែលជាស្ថាប័នសាធារណៈសម្រាប់បង្កើនសមត្ថភាពធនធានមនុស្សនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាជាបន្តបន្ទាប់ដូចជាទីចាត់ការដំបូងនៃការអប់រំចំណេះដឹងទូទូត្រូវបានងបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ១៩១១ ដែលជាការចាប់ផ្ដើមនូវការអប់រំទៅតាមវិធីសាស្ត្រនិងជាប្រព័ន្ធនៅកម្ពុជា។ មានការអប់រំបីយ៉ាងនៅសម័យនោះគឺ៖

            -ការអប់រំផ្លូវការក្នុងសាលាបារាំង-ខ្មែរ អនុវិទ្យាល័យអាណាព្យាបាលដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ១៨៩៣ និង ក្លាយជាសាលាបឋមសិក្សាជាន់ខ្ពស់នៅឆ្នាំ១៩០៥នោះ បានឡើងជាអនុវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្តិនៅឆ្នាំ១៩១១ និង បានក្លាយជាវិទ្យាល័យនៅឆ្នាំសិក្សា១៩៣៥-១៩៣៦។ មានគ្រឹះស្ថានឧត្តមសិក្សាពីរនៅឆ្នាំ១៩៤៨ គឺវិទ្យាស្ថានជាតិខាងនិតិសាស្ត្រ នយោបាយ និង​ សេដ្ឋកិច្ច និង សាលាភូមិន្ទវេជ្ជសាស្ត្រ។

            -ការអប់រំតាមប្រពៃណីក្នុងសាលាវត្តបែបថ្មី បន្ទាប់ពីមានការបង្កើតសាលាវត្តកែប្រៃថ្មីនៅឆ្នាំ១៩០៨ នៅខេត្តកំពង់ចាម មានព្រះរាជប្រកាសចុះថ្ងៃទី១០ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩១១ ដែលតម្រូវរៀនភាសាខ្មែរនៅគ្រប់វត្តអារាមទូទាំងប្រទេស។ ឪពុកម្ដាយដែលមានកូនប្រុសគ្រប់អាយុ៨ឆ្នាំត្រូវបញ្ជូនកូនឲ្យទៅរៀននៅសាលាវត្ត។ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩១២ អ្នកមិនគោរពតាមព្រះរជប្រកាសនេះត្រូវការពិន័យ។ សាលាវត្តប្រែថ្មីមានជោគជ័យពិតប្រាកដនីខេត្តកំពត ពីឆ្នាំ១៩២៤ ដល់ ឆ្នាំ១៩៣០ និង មានការអភិវឌ្ឍទូទាំងប្រទេសចាប់ពីឆ្នាំ១៩៣១។

            -ការអប់រំបែបសាសនាក្នុងសាលាបាលី ព្រះរាជប្រកាសចុះថ្ងៃទី២៤ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩១៤ បានបង្កើតសាលាបាលីនៅភ្នំពេញសម្រាប់បណ្ដុះបណ្ដាលព្រះសង្ឃខ្មែរនៅក្នុងប្រទេស និង ទប់ស្កាត់មិនអោយទៅបន្តការសិក្សានៅឯប្រទេសសៀម។ សាលាបាលីនេះបានក្លាយជាសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់នៅឆ្នាំ១៩២២ និង ប្រែឈ្មោះមកជាពុទ្ធកវិទ្យាល័យនៅឆ្នាំ១៩៥៥។

            -ការស្ថាបនាគ្រឹះខាងវិស័យសន្តិសុខ និង សណ្ដាប់ធ្នាប់សង្គម

            នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨៨៤ ទេសាភិបាលកូស៊ាំស៊ីនបានផ្ញើរលិខិតមួយច្បាប់ជូនដំណឹងមកអ្នកតំណាងអាណាព្យាបាលបារំងនៅក្នុងក្រុងភ្នំពេញថា ដាវមានខ្សែរក្រវ៉ាត់ចំនួន៣៦ កាំភ្លើងរេវ៉ុលចំនួន៦ដើម និងគ្រាប់កាំភ្លើងចំនួន៥០០គ្រាប់និងត្រូវបញ្ជូនឲ្យមកនគរបាលក្រុងភ្នំពេញ ដោយដាវសម្រាប់ផ្ដល់អោយភ្នាក់ងារម្ចាស់ស្រុក ឬ​ស្រុកអាយ ឯកាំភ្លើងខ្លីសម្រាប់ផ្ដល់អោយស្នងការបារាំង។

៤.៩.បញ្ហាសង្គមកម្ពុជាក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង

          ប្រទេសកម្ពុជាកើតមានបញ្ហាចោទយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរខាងសង្គម និង នយោបាយ ដូចជា បញ្ហាអនក្ខរភាព បញ្ហាអសន្តិសុខ បញ្ហាឆក់ប្លន់ បញ្ហាជម្ងឺ។

            -បញ្ហាអនក្ខរភាព

           ភាពក្រីក្រជាមូលហេតុនៃបញ្ហាអនក្ខរភាព ។ ទាំងនៅជនបទ និង ទីក្រុង កុមារខ្លះមិនបានចូលសាលារៀន  កុមារខ្លះទៀតចូលរៀនបានមួយរយៈពេល ហើយត្រូវបោះបង់ចោលសាលា ។ កុមារទាំងនេះ ជាកូនអ្នកក្រីក្រ ដែលត្រូវធ្វើការងារខាង កសិកម្ម ពាណិជ្ជកម្ម ឬ សិប្បកម្ម ដើម្បីជួយដោះស្រាយជីវភាពគ្រួសារ ។ កុមារចាប់ពីអាយុ ៦ ឆ្នាំឡើង មិនបានចូលរៀននៅសាលារៀនមានប្រមាណ ២៧.៣% ហើយចំនួនអនក្ខរភាពចាប់ពី អាយុ ១៥ ឆ្នាំឡើងទៅមានប្រមាណ ៣៤.៧% ។

            អត្រារួមចំណែក គឺជាភាគរយនៃប្រជាជន សកម្មធៀបនិងប្រជាជនសរុបចាប់ពីអាយុ 7 ឆ្នាំឡើងទៅ ។ អត្រារួមចំណែកក្នុងសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចនៃស្រ្តីក្នុងជនបទ មានកម្រិតខ្ពស់ណាស់ 61% ជាពិសេស ចំពោះក្រុមអាយុ 20-54 ឆ្នាំ ។ ដូចនេះស្ត្រីចូលរួមយ៉ាងសកម្មក្នុងសកម្មភាពកសិកម្ម ។

            ឥឡូវនេះបើគេពិនិត្យលើអត្រារួមចំណែកតាមអាយុផ្សេងៗ ចាប់ពី 7 ឆ្នាំឡើងទៅ គេឃើញថាអត្រារួមចំណែកទាប ចំពោះក្រុមអាយុ 7-14 ឆ្នាំ ហើយក៏កើនយ៉ាងលឿនរហូតដល់ក្រុមអាយុ 45-49 ឆ្នាំ ។ជាទូទៅអត្រារួមចំណែកថយចុះ ចំពោះក្រុមអាយុ 7-29 ឆ្នាំ នៅពេលដែលលទ្ធភាពចូលរៀន និង ទទួលការបណ្ដុះបណ្ដាលកើនឡើង ។

            -ការងារកុមារ

            បញ្ហាមួយក្នុងចំណោមបញ្ហាចំបងៗ ដែលប្រទេសកម្ពុជាត្រូវប្រឈមមុខ គឺ ចំនួនកុមារដ៏ច្រើនដែលបម្រើការងារ ។ ជាមួយគ្នានេះ កុមារ និង យុវជនចាប់ពីអាយុ 7-17 ឆ្នាំប្រកបការងារនៅតាមកសិដ្ឋាន គ្រួសារ និង សហគ្រាសឯកជន ដើម្បីបានលុយជួយគ្រួសារ ។        

         -ក្រុមទន់ខ្សោយ                               

            សង្គ្រាម និង នយោបាយក្នុងប្រទេសកម្ពុជា បានធ្វើឱ្យមានផលវិបាកដល់ប្រជាជន។ ទំនាក់ទំនងទាំងនេះ មិនត្រឹមតែបានបង្ខំមនុស្សរាប់ពាន់ ឱ្យចាកចេញពីភូមិកំណើត ឬ ត្រូវគេចចេញពីប្រទេសរបស់ខ្លួន (ជនភៀសខ្លួន)  ដើម្បីទៅជ្រកកោននៅប្រទេសផ្សេងៗប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែវាក៏បានបន្សល់ទុកនូវស្ត្រី ឯកោរាប់ពាន់នាក់ (ស្ត្រីមេម៉ាយ) និង ជនពិការជាច្រើននាក់ទៀតផង ។

            - ស្ត្រីមេម៉ាយ

            នៅប្រទេសកម្ពុជាទូទាំងប្រទេស ក្រោមអាណានិគមបារាំង ស្ត្រីមេម៉ាយមានគ្រប់បណ្ដាខេត្ត ដោយសារបាត់បង់ប្ដីដោយសារ ការប្រឆាំងជាមួយបារាំង ជាដើម ។ នៅជនបទ ស្រ្តីមេម៉ាយបានទទួលការគាំទ្រពីគ្រួសារធំដែលមានបុរស ជាអ្នករកស៊ីចិញ្ចឹម (កូនប្រុស ឬ កូនប្រសារប្រុស ) ។

          -ជនពិការ

          សោកនាកម្មមួយ ក្នុងចំណោមសោកនាកម្មជាច្រើន ដែលប្រជាជនកម្ពុជាបានឆ្លងកាត់ក្នុងជម្លោះប្រដាប់អាវុធ ដោយសារសង្គ្រាម បានបន្សល់ជនពិការយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ ដែលមានអត្រាខ្ពស់ជាងគេនៅលើពិភពលោក

៤.១០. បម្លាស់លំនៅនៃប្រជាជនកម្ពុជាក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង

            ចលនាបម្លាស់លំនៅ ទាំងក្នុងប្រទេស និង ក្រៅប្រទេសជាច្រើនដែលធ្វើឱ្យប៉ះពាល់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដល់ទំហំ និង សមាសភាពនៃប្រជាជន ។ វិបត្តិបម្លាស់លំនៅសំខាន់ៗបណ្ដាលមកពីសង្គ្រាម ទុរ្ភិក្ស ​។ ហើយជនភៀសខ្លួនមួយចំនួនធំ បានតាំងលំនៅជាអចិន្ត្រៃក្នុងប្រទេសទី ៣ និង ខ្លះទៀតបានតាំងលំនៅបណ្ដោះអាសន្នក្នុងប្រទេសជិតខាង ហើយក៏បានធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍នៅពេលដែលស្ថានភាពជម្លោះមានស្ថានភាពស្ងប់ស្ងាត់ទៅវិញ ។

          -បម្លាស់លំនៅក្នុងស្រុក                 

            នៅប្រទេសកម្ពុជា ក្នុងការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងខ្មែរយើងបានធ្វើការភៀសខ្លួន គេចចេញពីការយាយី ធ្វើទុកបុកម្នេញពីសំណាក់បារាំងដែលខ្មែរ បានប្រឆាំងបារាំងក្នុងការដាក់អាណានិគមមកលើប្រទេសកម្ពុជា ។ បារាំងបានសម្លាប់អ្នកតស៊ូ ដែលចង់បានឯករាជ្យ ក្នុងការបះបោរចង់បានសេរីភាព ធ្វើឱ្យប្រជាជន មានការផ្លាស់ប្ដូរពីទីកន្លែងមួយទៅទីកន្លែងមួយទៀតឥតឈប់ឈរ ។

          -បម្លាស់លំនៅក្រៅស្រុក នៅសម័យដែលបារាំងបានដាក់អាណានិគមមកលើប្រទេសកម្ពុជា គឺ ស្របពេលដែលប្រទេសបារាំងបានជួបនិង សង្គ្រាមលោកលើកទី១ និង សង្គ្រាមលោកលើកទី២  ដែលពេលនោះបារាំង បានកេណ្ឌប្រជាជនខ្មែរឱ្យទៅជួយច្បាំងបារាំង ដែលបានធ្វើឱ្យប្រជាជនកម្ពុជាទទួលរងនូវការបាត់បង់កម្លាំងអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេស ជាពិសេសគឺ មានស្ត្រីមេម៉ាយ ដែលបានទទួលបន្ទុកយ៉ាងច្រើននៅក្នុងគ្រួសារ ។

            ចំណុចខ្លាំង

            នៅក្នុងការដឹកនាំនៅសម័យអាណានិគមបារាំង ១៨៦៣-១៩៥៣ គឺ បារាំងបានកសាងប្រទេសឱមានភាពរីកចម្រើន និង​មានកេរ្តិ៍ឈ្មោះល្បីល្បាញនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍

-ធ្វើឱ្យគោលនយោបាយអព្យាក្រឹតនៅកម្ពុជាល្បីសុសសាយនៅក្នុងតំបន់ និង ត្រូវពង្រឹងបន្ថែម

-ពួកប្រឆាំងមិនហ៊ានប៉ះពាល់នយោបាយអព្យាក្រឹត

-ជួយការពារស្តេចខ្មែរ ក៏ដូចជាប្រជារាស្ត្រខ្មែរ អោយរួចផុតពីការត្រួតត្រា របស់ពួកយួន និង សៀម

-មានការបង្កើតសាលារៀនជាច្រើន នៅលើទឹកដីខ្មែរ

-ជួយទាមទារយកខេត្តមួយចំនួន ពីសៀមមកអោយខ្មែរវិញ ( ម្លូព្រៃ ទន្លរពៅ និងខេត្តកោះកុង នៅឆ្នាំ ១៩០៤ ព្រមទាំងខេត្តបាត់ដំបង និងមហានគរ សេរីសោភ័ណ្ឌ តាមរយះសន្ឋិសញ្ញាបារាំង សៀម ថ្ងៃទី២៣ មីនា ១៩០៧

-ជួយលើកស្ទួយវិស័យវប្បធម៌

-ជួយបង្រឹងវិស័យអប់រំនៅ ស្រុកខ្មែរ

-លើកស្ទួយជីវភាពកម្មករ និងបង្កើតមន្ទីរពេទ្យទំនើបៗសម្រាប់កម្មករ

-មានការរីកចម្រើនលើវិស័យមួយចំនួនដូចជា វិស័យកសិកម្ម ឧស្សាហកម្ម គមនាគមន៍ ពាណិជ្ជកម្ម និង វិស័យវប្បធម៌

-រៀបចំសេដ្ឋកិច្ចឱ្យមានការរីកចម្រើន

-ទាមទារយកដី និង ប្រាសាទព្រះវិហារដែលប្រទេសថៃបានបញ្ជូនកងទ័ពមកកាន់កាប់ដោយខុសច្បាប់ ចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៥៤ មកវិញនៅថ្ងៃទី ១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ ១៩៦២ ។

            ចំណុចខ្សោយ

          នៅក្នុងការដឹកនាំនោះដែរក៏មានផលវិជ្ជមានមួយចំនួនដូចជា៖

            -បារាំងបានធ្វើទុក្ខបុកម្នេញមកលើប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ដោយបានសម្លាប់ប្រជាជនស្លូតត្រង់ដែលបានបះបោរប្រឆាំងនិងពួកបារាំង ។

          -បាត់បង់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោម និងតំបន់ដាឡាត ដោយកាត់អោយយូន

          -ខេត្តត្រាត ត្រូវធ្លាក់ក្នុងកណ្តាប់ដៃយួន

          -ធ្វើអោយសង្គមខ្មែរកាន់តែក្រីក្រឡើង តាមរយះ ការយកពន្ឋដារច្រើនប្រភេទ ចាប់ពីពន្ឋស្រូវ ពន្ឋខ្លួន រហូតដល់ពន្ឋសត្វពាហន

          -បារាំងបានកេណ្ឌប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរឱ្យទៅជួយច្បាំងបារាំងនៅក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី ១ និង សង្គ្រាមលោកលើកទី២ ដែលបានធ្វើឱ្យប្រជាជនខ្មែរបានស្លាប់នៅទីនោះ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ជំពូកទី៥

សេចក្តីសន្និដ្ឋាន និង ការផ្តល់អនុសាសន៏

៥.១  សេចក្តីសន្និដ្ឋាន

          តាមរយះការសិក្សាស្រាវជ្រាវយើងឃើញថា សម័យអាណាព្យាបាលបារាំង កំណើនប្រជាជនមានការកើនឡើងពីតិច ទៅ មធ្យម ហើយក្នុងការគ្រប់គ្រងសម័យបារាំងបានធ្វើឱ្យកម្ពុជា ក្លាយជាប្រទេសដែលមានមុខមាត់នៅក្នុងផែនទីពិភពលោកជាថ្មី ដោយកម្ពុជាបានគេចផុតពីការដណ្ដើមគ្នាពីសំណាក់ប្រទេសជិតខាង ។ ក្នុងនោះដែរចំពោះការសិក្សាអប់រំវិញបារាំងពុំសូវបានយកចិត្ដទុកដាក់ចំពោះប្រជាជនកម្ពុជាទេត ។ ប្រទេសកម្ពុជាមានការគ្រប់គ្រងពីអាណានិគមបារាំងក៏បាននាំមកនូវផលវិបាក និង បញ្ហាជាច្រើនដែលបានកើតមានឡើងនៅសម័យនោះ ដែលធ្វើឱ្យអ្នកដឹកនាំពិបាកដោះស្រាយ ដូចជា ការបាត់បង់ទឹកដីអោយសៀម ( ដើម្បីអោយសៀមព្រមទទួលស្គាល់សិទ្ធិរបស់ប្រទេសបារាំង ក្នុងការដាក់របបអាណាព្យាបាលមកលើកម្ពុជា) ការទារពន្ធដាររបស់ពួកបារាំង និង ការគាបសង្កត់មកលើព្រះរាជាខ្មែរ ។

            តាមរយៈការសិក្សារូចមកនៅខាងលើ យើងឃើញថា ថ្វីត្បិតតែសម័យសង្គមរាស្រ្តជាសម័យមួយដែលប្រទេសខ្មែរបានរីកចំរើនបំផុត ស្ទើរគ្រប់វិស័យដោយសារប្រទេសកម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យ គ្មានសង្រ្គាមកលយុគក៏ វិស័យអក្សរសាស្រ្ត អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ​ បានរីកចម្រើនគួរឲ្យគត់សម្គាល់ ។ អ្នកស្រាវជ្រាវមួយចំនួនបានចាត់ទុកសម័យនោះថា ជាសម័យមួយរីកចំរើនបំផុត ពីព្រោះពេលនោះមានកវីនិពន្ធខ្មែរ និងសា្នដៃបានរីកដុះដាលយ៉ាងផុលផុសគួរឲ្យស្ងោចសរសើរ ។ ជាក់ស្តែងនៅចុងសម័យនោះ មានរោងចក្រផលិតសម្ភារៈជាច្រើន និង បាននាំចេញឧបករណ៍,សម្ភារៈមួយចំនួនទៅក្រៅប្រទេសផងដែរ ។ ទាំងនេះក្រោមការដឹកនាំរបស់ ព្រះបាទនរោត្តម សីហនុ បានជួយជ្រោងវិស័យនេះ  ឲ្យរីកចម្រើនយ៉ាងខ្លាំង ។ក្នុងការស្រាវជ្រាវនេះ​ យើងបានរកឃើញ៖

            -សាលារៀនមានតាំងពីរ បឋម រហូតដល់មហាវិទ្យាល័យ និង សាលាបច្ចេកទេស

            -ប្រាក់ខែគ្រូ និង មន្រ្តីរាជការច្រើន

            -មានការបង្រៀនៈ សុខភាពៈ កសិកម្មៈ​ សិប្បករៈ សេដ្ឋកិច្ចៈវប្បធម៌ និង ទំនៀមទំលាប់ៈ ផលិតឧបករណ៍ និងប្រើប្រាស់សម្ភារៈអប់រំ ។

            ក្រោយពីក្រុមយើងខ្ញុំបានសិក្សាស្រាវជ្រាវ អំពីការសិក្សាអប់រំក្នុងសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង រួចមក យើងឃើញថា មានការឆ្លុះបញ្ចាំង តម្លៃនៃប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់ខ្មែរនិងស្នាព្រះហស្ថរបស់ព្រះរាជានាសម័យនោះក្នុងការរំដោះទឹកដីពីបរទេសឈ្លានពាន យ៉ាងល្អប្រសើរសម្រាប់បណ្ដុះ ស្មារតី ទឹកចិត្តយុវជន ឲ្យចេះប្រើគំនិតប្រាជ្ញាក្នុងការសិក្សាស្រាវជ្រាវពីអរិយធម៌ខ្លួន ព្រមទាំងផ្ដល់ដំបូន្មានល្អៗ ហើយជាបទពិសោធន៍សម្រាប់យើងខ្ញុំទាំងអស់គ្នាដើម្បី យកបទពិសោធជូរចត់កន្លងមកដូចជាការបង្កជម្លោះ ជាតិសាសន៍ខ្លួន ការទុកចិត្តជាតិសាសន៍ដទៃខ្លាំងពេក និងស្វែងរកវិធីដើម្បីអភិវឌ្ឍន៍ជាតិផងដែរ។

           

                   ក្រោយពីបារាំងបានដាក់ជាអាណាព្យាបាលលើកម្ពុជាមកពួកគេបានធ្វើអ្វីស្រេចតែនឹងចិត្ត ដូចជាការទារពន្ធដារ ការធ្វើកំណែន ។ទោះបីជាសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ សីហា ១៨៦៣ ស្ថិតក្នុងការផ្ដល់ផលប្រយោជន៍ឲ្យគ្នាទៅវិញទៅមកក៏ដោយ ក៏អ្នកស្នេហាជាតិបានក្រោកឈរកាន់អាវុធប្រឆាំងនិងការប៉ុនប៉ងរបស់បារាំងក្នុងការត្រួតត្រាប្រទេសខ្មែរដែរ ។បន្ថែមលើសន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១៧ មិថុនា​ ១៨៨៤ រឹតតែបង្ករភាពក្ដៅក្រហាយទ្វេរឡើងគ្រប់ស្រទាប់ប្រជាជនខ្មែរដែលនាំឲ្យកើតមានចលនាតស៊ូជាហូរហែរ 

          -ចលនាតស៊ូរបស់អាចារ្យស្វា (១៨៦៤. ១៨៦៦)

          -ចលនាបះបោររបស់ពោធិកំបោរ (១៨៦៥ . ១៨៦៧)

          -ការបះបោរនៅឆ្នាំ (១៨៨៥. ១៨៨៦)

          -ចលនាបះបោររបស់ ស៊ីសុវត្ថា (១៨៦៥. ១៨៩១)

          -ចលនាបះបោរផ្សេងៗទៀត ។ព្រឹត្តិការណ៍ថ្ងៃទី ១៨ មេសា ១៩២៥ នៅភូមិក្រាំងលាវ ឃុំក្រាំងលាវ ស្រុករលាប្អៀរ ខេត្ត កំពង់ឆ្នាំង  ការដាក់ឈ្មោះភូមិក្រាំងលាវ ទៅជាភូមិតិរិច្ឆាន នាថ្ងៃទី ៣០ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩២៩  ។

៥.១.អនុសាសន៍ 

            ខាងក្រោមនេះជាអនុសាសន៍ដែលបានមកពីការកឃើញជាក់ស្តែងក្នុងការស្រាវជ្រាវ និងការអនុវត្តរបស់អ្នកដឹកនាំអ្នកដឹកនាំត្រូវតែប្រកាន់យកការដឹកនាំតាមបែបលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យគឺ

            -គោរពសិទ្ធិមនុស្ស និង​ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ

            -ចេះស្តាប់អ្នកដ៏ទៃ

            -គិតល្អ និយាយល្អ ធ្វើល្អ និងម៉ឹងម៉ាត់

            -ធ្វើឲ្យអ្នកដទៃមានជំនឿលើខ្លួន

            -ហ៊ានទទួលខុសត្រូវ

            -មិនចេះអស់សង្ឃឹម

            -មានវិន័យជាប់ខ្លួនជានិច្ច

            -មានភាពទៀងត្រង់

            -មានភាពចាស់ទុំ

            -ចេះប្រមើលមើលឃើញវែងឆ្ងាយ មានទសពិថរាជធម៍ (ធម៍១០ប្រការ)។

            -គួរតែអប់រំមនុស្សឲ្យស្រឡាញ់សន្តិភាព

          -គួតែអប់រំក្មេងៗជំនាន់ក្រោយឲ្យចេះសាមគ្គីគ្នា ឲ្យចេះស្រឡាញ់គ្នា ចេះជួយគ្នាទៅវិញទៅមកដោយមនសិការ និង សមធម៌

          -គួរបណ្តុះបណ្តាលឲ្យកុមារមានស្មារតីស្នេហាជាតិ មាតុភូមិ

          -គួរតែរក្សាលំនឹងប្រទេសឲ្យមានឯករាជ្យ អធិបតេយ្យភាព និងបូរណភាព

          -គួរតែចេះបត់បែនតាមកាលៈទេសៈ

          -ដោះស្រាយបញ្ហាដែលកើតមានឡើងឱ្យទាន់ពេលវេលា

          -អប់រំធនធានមនុស្សឱ្យកាន់តែមានសមត្ថភាព

          -ចេះរួមរស់ជាមួយគ្នាប្រកបទៅដោយសីលធម៌​

 

              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                

                                                                   ឯកសារយោង

                    ១.លោក ឃុន មុនី អភិវឌ្ឍន៍អប់រំឆ្នាំ ២០១៥

               ២.ឃីង ហុកឌីមាលីបទអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរសតវត្សទី១៩ ឆ្នាំ២០០៣

               ៣.មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារស្រាវជ្រាវអារ្យធម៌ខ្មែរ ពុទ្ធិសែននាងកង្រី ឆ្នាំ ១៩៨៥ 

               ៤.លោក អ៊ុក សាម៉ន សិក្សាកថាទុំទាវ ឆ្នាំ ១៩៦៦

               ៥.ត្រឹង ងា ប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែរ ភាគ១,២ ឆ្នាំ ១៩៧៣

               ៦.លាង ហាប់ អានសិក្សាប្រវត្តិអក្សរសាស្រ្តខ្មែរ(សម័យនគរភ្នំដល់សម័យឧត្តុង្គ)បណ្ណាគារ គិម អេង ឆ្នាំ ១៩៦៧

               ៧.ជ័យ ចាប សំរាវជ្រាវជីវប្រវត្តិអ្នកនិពន្ធ ប្រើប្រាស់ផ្ទៃក្នុងសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទភ្នំពេញ ឆ្នាំ ១៩៩៨

               ៨.មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារស្រាវជ្រាវអារ្យធម៌ខ្មែរ ពុទ្ធិសែននាងកង្រី ឆ្នាំ ១៩៨៥ ទំព័រ ១០ ។

               ៩.អ៊ុក សាម៉ន សិក្សាកថាទុំទាវ ឆ្នាំ ១៩៦៦។

               ១០.Wikipedia P,www.wikipedia.orgច្បាប់ស្តីពីការអប់រំ ២០០៧

               ១១.សម្តេចសង្ឃរាជ ជួន ណាត វចនានុក្រមខ្មែរ ភ្នំពេញ ឆ្នាំ ១៩៣៨ ទំព័រ១៦,៤៥​។

               ១២.Advance Learn’s dictionary London ,1992,page 184

               ១៣.ប្រសិទ្ធភាពអប់រំជាអាទិភាព UNESCO 2007

               ១៤.Of Le Petit  Larouse Paris ,1993,page370

               ១៥.Of World book,Micropadia Ready, New York,page373

               ១៦.ច្បាប់ស្តីពីការអប់រំនៃព្រះរាជាណាចក្រម្ពុជា ឆ្នាំ ២០០៧

               ១៧.Asian Development Bank,Our Framework Policies and strategies Education,2003

               ១៨.Website;www.qvotation.com,page1

               ១៩.Wikipedia P,www.wikipedia.org

               ២០.ច្បាប់ស្តីពីការអប់រំ ២០០៧

              

 

                  

                                                                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

កម្ពុជាស្ថិតនៅក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំងជិតមួយរយឆ្នាំ​ គឺពីឆ្នាំ១៨៦៣ដល់ឆ្នាំ១៩៥៣ គ្រប់គ្រង​ជាផ្នែកមួយនៃអាណានិគមបារាំងនៅឥណ្ឌូចិន។ នៅឆ្នាំ១៨៦៣​ ព្រះបាទនរោតម្ត ដែលត្រូវ បានលើកឲ្យឡើងសោយរាជ្យដោយសៀម បានស្វះស្វែងការការពារពីបារាំងក្រៅពីសៀម និងយួន បន្ទាប់ពីភាពតានតឹងបានរីកចម្រើនឡើងរវាងអ្នកទាំងពីរ ។ នៅឆ្នាំ ១៨៦៧ ស្ដេចសៀមបានចុះហត្ថ លេខាសន្ធិសញ្ញាមួយជាមួយបារាំង ដោយការលះបង់អធិរាជភាពលើកម្ពុជាក្នុងការដោះដូរសម្រាប់ ការគ្រប់គ្រងខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាប ដែលជាផ្លូវការក្លាយជាប៉ែកនៃប្រទេសសៀម ។ ខេត្តទាំង ប៉ុន្មាននេះត្រូវបានប្រគល់ត្រឡប់មកឲ្យកម្ពុជាវិញដោយសន្ធិសញ្ញាព្រំដែនមួយរវាងបារាំង និងថៃក្នុង ឆ្នាំ ១៩០៦ ។ កម្ពុជាបានបន្តជាអាណាព្យាបាលបារាំងចាប់ពីឆ្នាំ ១៨៦៣ ដល់ ១៩៥៣ ដែលបានត្រួត ត្រារដ្ឋបាលជាប៉ែកនៃអាណានិគមនៃសហរដ្ឋឥណ្ឌូចិន ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏បានកាន់កាប់ដោយចក្រ ពត្តិជប៉ុនចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៤១ ដល់ ១៩៤៥ ដែរ ។ រវាងឆ្នាំ ១៨៧៤ និងឆ្នាំ ១៩៦២ អត្រាប្រជាជនសរុប កើនឡើងចាប់ពីប្រហែល ៩៤៦.០០០ ដល់ ៥.៧លាននាក់ ។ បន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គតរបស់ព្រះបាទ នរោត្ដមនៅឆ្នាំ ១៩០៤ បារាំងបានរៀបចំការជ្រើសរើសព្រះមហាក្សត្រ និងព្រះស៊ីសុវត្ថិ ព្រះភាតា របស់ព្រះនរោត្ដម ត្រូវបានជំនួសលើរាជបល្ល័ង្ក ។ រាជបល្ល័ង្កបានប្រែជាទំនេរនៅឆ្នាំ ១៩៤១ ជាមួយ ការសោយទីវង្គតនៃព្រះមុនីវង្ស រាជបុត្ររបស់ព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ និងបារាំងបានរំលងព្រះរាជបុត្ររបស់ ព្រះមុនីវង្ស គឺព្រះមុនីរ៉េត ដោយដឹងថាទ្រង់មានចិត្តឯករាជ្យពេក ។ ជំនួសមកវិញព្រះនរោត្ដម-សីហនុ គឺព្រះនត្តាខាងមាតានៃព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិត្រូវបានលើកឲ្យឡើងសោយរាជ្យ ។ ពួកបារាំងបានគិតថា ព្រះបាទសីហនុវ័យក្មេងអាចនឹងងាយស្រួលគ្រប់គ្រង ។ ពួកគេបានយល់ខុសហើយយ៉ាងណាមិញ ហើយនិងនៅក្រោមរជ្ជកាលនៃព្រះនរោត្ដម-សីហនុ ក្រោយពីការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន ក្នុងរយៈកាល សង្រ្គាម ឆ្នាំ ១៩៤១​ ដល់ ១៩៤៥ កម្ពុជាបានទទួលបានឯករាជ្យពីបារាំងនៅថ្ងៃទី ៩ ខែវិចិ្ឆកា ឆ្នាំ ១៩៥៣ ហើយប្រកាន់របបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញដឹកនាំដោយព្រះបាទនរោត្ដមសីហនុ ។

         

៤.៧. កម្ពុជាចុងសម័យអាណានិគម

    ៤.៧.១. សង្គមសេដ្ឋកិច្ច

            ព្រះបាទនរោត្ដម-សីហនុ បានឡើងសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ ១៩៤១ គឺចំពេលដែលភ្លើងសង្រ្គាម លោកលើកទី២កំពុងឆាប់ឆេះ ។ នៅពេលដែលពួកយោធានិយមជប៉ុនកំពុងមានជ័យជម្នះនៅចុងបូព៌ា និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ។ បារាំងចុះចាញ់សង្រ្គាមហើយបានព្រមព្រៀងស្ដីពីកិច្ចការរួមលើដែនដីឥណ្ឌូចិន ។ ម្ដងនេះកម្ពុជាបានធ្លាក់ទៅក្នុងរបបត្រួយត្រាពីរត្រួតគឺអាណានិគមបារាំង និងរបបយោធាជប៉ុន ។ ជប៉ុនបានយកកម្ពុជាធ្វើជាមូលដ្ឋានព័ទ និងគាប់យកវត្ថុធាតុដើមខាងកសិកម្មដោយតម្លៃថោកបំផុត ។ តាមការទាមទាររបស់ជប៉ុន រដ្ឋាភិបាលបារាំងបង្ខំឲ្យកសិករខ្មែរលក់ផលដំណាំបំពេញតម្រូវការសេដ្ឋ កិច្ចជប៉ុន ។ នៅឆ្នាំ ១៩៤១ ដល់ ១៩៤៨ ផលិតផលកសិកម្មនៅកម្ពុជាបានថយចុះ ។

    ៤.១០.២. ការផុសឡើងនៃខ្មែរជាតិនិយម

            មិនដូចនៅក្នុងប្រទេសវៀតណាម ចលនាជាតិនិយមខ្មែរនៅតែស្ងៀមស្ងាត់បើប្រៀបធៀមក្នុង កំឡុងសម័យការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំង ភាគច្រើនដោយសារតែឥទ្ធិពលការអប់រំទន់ខ្សោយ ដែលធ្វើ អត្រាចេះអក្សរនៅទាបហើយបានបន្ដុចបង្អាក់ចលនាជាតិនិយមមិនអាចឲ្យមានចលនាដែលធ្វើនៅប្រទេសវៀតណាមឡើយ ។ យ៉ាងណាមិញ ចំណោមឥស្សរជនដែលរៀនសូត្រនៅបារាំងដែលមានគំនិត ប្រជាធិបតេយ្យបែបលោកខាងលិច និងការចងគ្រប់គ្រងខ្លួនឯង ក៏ដូចជាស្ដារឡើងវិញនូវបូជនីយដ្ឋាន នានារបស់បារាំងដូចជាអង្គរវត្តបានបង្កើតឲ្យមានអារម្មណ៍ មានមោទនភាព និងធ្វើឲ្យយល់អំពីឋានៈ ជាមហាអំណាចមួយរបស់កម្ពុជាក្នុងអតីតកាល ។ ក្នុងការអប់រំរៀនសូត្រក៏ធ្លាប់មានការអាក់អន់ចិត្តធំ ឡើងៗចំណោមពួកនិសិត្សខ្មែរដោយសារតែពួកជនជាតិភាគតិចយួនបានកាន់តំណែងកាន់តែធំឡើងៗ ។ នៅពេលនោះការអាក់អន់ចិត្តដោយសារតែពួកសិស្សនិសិត្សយួនត្រូវបានគេអនុគ្រោះដែលជា មូលហេតុនៅក្នុងបញ្ញត្តិមួយថ្វាយទៅព្រះបាទមុនីវង្សនៅទសវត្សឆ្នាំ ១៩៣០ ។ ពួកឥស្សរជនចេះដឹង ថ្មីៗជាច្រើនបានបញ្ចប់ការសិក្សាផ្នែកប្រវត្តិសាស្ដ្រខ្មែរនៅវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថឯភ្នំពេញ ។ សម្ខាន់ពួក អ្នកជាតិនិយមភាគច្រើនដំបូងឡើយជាពួកសមាជិកខ្មែរក្រោម ក៏ជាសមាជិកនៃជនជាតិភាគតិចខ្មែរ ដែលរស់នៅវៀតណាមដែរ ។ នៅឆ្នាំ ១៩៣៦ សឺន-ង៉ុកថាញ់ និង ប៉ាច-ឈឿន បាបចាប់ផ្ដើមចេញ ផ្សាយនគរវត្ត ( Notre Cite ) ដែលជាសារព័ត៌មានប្រឆាំងអាណានិគមជាភាសាបារាំង ហើយនៅពេល នោះក៏ជាសារព័ត៌មានមួយប្រឆាំងយួនដែរ ។ វាបានបន្ទោសនយោបាយអាណានិគមបារាំងដោយឥរិ យាបថព្រងើយកន្ដើយចំពោះអំពើពុករលួយព្រឹទ្ធិកម្មរបស់ខ្លួន ( ការចងការអាករ ) នៅតាមតំបន់ជន បទនានា ការត្រួតត្រារបស់បរទេសខាងសេដ្ឋកិច្ច ហើយនិងក៏បានរិះគន់ផងដែរ ពួកយួនចំពោះចក្រ ពត្តិនិយមពីអតីតកាលរបស់ខ្លួន និងតំណែងឯកសិទ្ធិនៅឥណ្ឌូចិន ។ ចលនាទាមទារឯករាជ្យតូចៗ ជាពិសេសខ្មែរឥស្សរៈបានចាប់ផ្ដើមរីកធំធាត់ឡើងនៅឆ្នាំ ១៩៤០ ចំណោមពួកខ្មែរនៅប្រទេសសៀម ដែលពួកគេខ្លាចបារម្ភថាសកម្មភាពរបស់ខ្លួននឹងនាំឲ្យមានការដាក់ទោសទណ្ឌ បើសិនជាពួកគេប្រ ព្រឹត្តធ្វើនៅក្នុងប្រទេសកំណើតរបស់ខ្លួន ។

            ខ្មែរមានសំណាងបានរួចពីទុក្ខវេទនាដែលត្រូវបានតស៊ូដោយប្រជាជនអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដទៃផ្សេងទៀតកំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២ ។ បន្ទាប់ពីការបង្កើតឡើងនៃរបបវិចឈីនៅបារាំងនៅឆ្នាំ ១៩៤០ កងទ័ពជប៉ុនបានធ្វើការឆ្ពោះមកកាន់វៀតណាម និងបានជំនួសកន្លែងអាជ្ញារធរបារាំង ។ នៅពាក់ កណ្ដាលឆ្នាំ ១៩៤១ ពួកគេបានចូលកម្ពុជា ក៏ប៉ុន្តែបានអនុញ្ញាតឲ្យពួកមន្ដ្រីរដ្ឋបាលវិចឈីឲ្យនៅមាន ប៉ុស្ដ៍រដ្ឋបាល ។ របបគាំទ្រជប៉ុននៅប្រទេសសៀមដែលនាំមុខដោយសេនាប្រមុខ ( ចមពល ) វិបុលស ង្រ្គាមបានស្នើសុំឲ្យមានការធានាអះអាងពីរបបវិចឈី នៅក្នុងព្រឹត្តការណ៍ការកាត់ផ្ដាច់អធិបតេយ្យ ភាពរបស់បារាំងចំពោះទឹកដីខ្មែរនិងលលាវដែលដើមឡើយជាកម្មសិទ្ធិរបស់ប្រទេសសៀមនឹងបានត្រូវប្រគល់ត្រឡប់ទៅឲ្យរដ្ឋអំណាចបាងកកវិញ ។ ការស្នើសុំនេះត្រូវបានច្រាលចោល ។ នៅខែធ្នូ ឆ្នាំ​ ១៩៤០ សង្រ្គាមបារាំង-សៀម បានផ្ទុះឡើង និងពួកកងទ័ពថៃបូព៌ាបានលុកលុយកម្ពុជានូវខែបន្ត បន្ទាប់ ។ ពួកបារាំងបានទាល់ច្រកក្នុងការតស៊ូប្រឆាំងនឹងកងទ័ពសៀមដែលប្រដាប់ដោយអាវុធល្អៗ ជាងទាំងលើគោកនិងអាកាស ក៏ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក៏ដោយក៏បានគ្រប់គ្រងពិន្ទុដោយសារតែជ័យជម្នះ ជើងទឹករបស់ខ្លួននៅឈូងសមុទ្រថៃ ។ នៅចំណុចនេះតូក្យូបានធ្វើអន្តរាយគមន៍និងបានបង្ខិតបង្ខំរដ្ឋ អំណាចបារាំងឲ្យទទួលយកសន្ធិសញ្ញាដែលនាំឲ្យមានការប្រគល់ខេត្តបាត់ដំបង និងប៉ែកនៃខេត្ត សៀមរាបទៅឲ្យប្រទេសសៀមក្នុងការដោះដូរមកវិញជាមួយនឹថ្នូរដែលមិនសាកសមនឹងខ្មែរ ។ ខ្មែរត្រូវ បានគេអនុញ្ញាតឲ្យនៅថេរក្សាអង្គរ ។ ការឈ្លានពានរបស់ថៃយ៉ងណាៗវាគ្រាន់តែប៉ះទង្គិចតិចតួចទៅ លើជីវភាពប្រជាជនខ្មែរភាគច្រើនដែលរស់នៅខាងក្រៅតំបន់ពាយព្យប៉ណ្ណោះ ។

            ព្រះបាទមុនីវង្សបានសោយទីវង្គតនៅខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៤១ ។ ទោះបីជាព្រះរាជបុត្ររបស់ទ្រង់ ព្រះអង្គម្ចាស់មុនីចៅត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាទាយាទពិតប្រាកដយ៉ាងណាក្ដី ក៏ប៉ុន្តែពួកបារាំងបាន ដាក់ជំនួសព្រះនរោត្ដម-សីហនុវិញ ជាមហានត្តា ( ម្ចាស់ចៅទួត ) នៃព្រះបាទនរោត្ដមមកឡើងសោយ រាជ្យជំនួសវិញ ។ ព្រះសីហនុគឺជាបេក្ខជនដែលប្រកបដោយឧត្ដមភាពដោយសារតែការប្រមើលឃើញ របស់ពួកបារាំងព្រោះតែភាពក្មេងវ័យរបស់ទ្រង់ ( ព្រះអង្គមានព្រះជន្មដប់ប្រាំបួនព្រះវស្សា ) ។កង្វះបទ ពិសោធន៍ និងភាពបង្វិលបានតាមចិត្ត ។

            ជប៉ុនបានប្រកាសថា” អាស៊ីជារបស់ជនជាតិអាស៊ី “ រកបានប្រជាប្រិយភាពពីចំណោមពួកអ្នក ជាតិនិយមខ្មែរ ទោះបីយ៉ាងណានយោបាយទីក្រុងតូក្យូនៅឥណ្ឌូចិនបានទុកឲ្យមានរដ្ឋាភិបាលអាណា និគមទទួលបន្ទុកត្រឹមតែឈ្មោះប៉ុណ្ណោះ ។ នៅពេលនោះព្រះសង្ឃដែលលេចធ្លោហើយសកម្មខាង នយោបាយគឺព្រះចៅ ហែម-ចៀវ ត្រូវបានចាប់ខ្លួននិងដោះស្បង់ចីវរ ដោយមិនសមរម្យដោយពួករដ្ឋ អំណាចបារាំងនៅខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៩៤២ ពួកអ្នករៀបរៀងសារព័ត៌មាន” នគរវត្ត “ បានដឹកនាំបាតុកម្ម មួយទាមទារឲ្យមានការដោះលែងព្រះអង្គ ។ ពួកគេដូចគ្នានឹងអ្នកជាតិនិយមដទៃទៀត ជាក់ស្ដែងបាន​ប៉ាន់ស្មានជ្រុលពេកទៅលើឆន្ទៈរបស់ជប៉ុនថានឹងជួយពួកគេមកវិញ រីឯអំណាចវិចឈីភ្លាមៗបានចាប់ ខ្លួនពួកបាតុករនិងបានដាក់ទោសប្រហារជីវិតដល់លោកប៉ាច-ឈឿនដែលជាមនុស្សម្នាក់ក្នុងចំណោម ពួកអ្នករៀបរៀងសារព័ត៌មាន” នគរវត្ត “ ។ អ្នករៀបរៀងផ្សេងទៀតលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់បានរត់គេច ខ្លួនពីភ្នំពេញទៅកាន់ជប៉ុននៅឆ្នាំបន្ទាប់ ។

            ក្នុងកិច្ចប្រឹងប្រែងអស់សង្ឃឹមឲ្យទទួលការគាំទ្រក្នុងស្រុកនៅប៉ុន្មានខែចុងក្រោយនៃសង្រ្គាម ពួ

កជប៉ុនបានរំលាយរដ្ឋបាលអាណានិគមបារាំងនៅថ្ងៃទី ៩ ខែមីនា ឆ្នាំ ១៩៤៥ និងបានជំរុញឲ្យកម្ពុជា ប្រកាសឯករាជ្យរបស់ខ្លួននៅក្នុងមណ្ឌលវិបុលខាងកើតធំជាងគេ ។ បួនថ្ងៃក្រោយមកព្រះបាទសីហនុ បានចេញរាជក្រឹត្យថាកម្ពុជាបានឯករាជ្យ ។ លោកសឺន-ង៉ុកថាញ់បានត្រឡប់មកពីតូក្យូវិញនៅខែ ឧសភា ហើយលោកត្រូវបានគេតែងតាំងជារដ្ឋមន្ដ្រីការបរទេស ។ ថ្ងៃទី ១៥ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៩៤៥ថ្ងៃ ដែលជប៉ុនបានចុះចាញ់ រដ្ឋាភិបាលថ្មីមួយត្រូវគេបង្កើតឡើងដែលមានលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ដើរតួនាទី ជានាយករដ្ឋមន្ដ្រី ។ នៅពេលដែលកងកម្លាំងសម្ព័ន្ធមិត្តបានកាន់កាប់ភ្នំពេញនៅខែតុលា លោកថាញ់ ត្រូវបានគេចាប់ខ្លួនដោយសារសហការជាមួយពួកជប៉ុននិងត្រូវបញ្ជូននិរទេសទៅកាន់បារាំងដោយឃុំខ្លួនក្នុងផ្ទះ ។ ពួកអ្នកគាំទ្រលោកមួយចំនួនបានរត់ទៅភាគខាងជើងឆៀងខាងលិចកម្ពុជា បន្ទាប់មក ស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សៀម ជាកន្លែងដែលពួកគេផ្ដុំគ្នារួមជាក្រុមបក្សពួកមួយក្នុងចលនា ខ្មែរឥស្សរៈដំបូងឡើយបង្កើតឡើងជាមួយការលើកទឹកចិត្តរបស់ថៃនៅទសវត្សឆ្នាំ ១៩៤០ ។

          -ក្រុមដែលលំអៀងទៅខាងជប៉ុន៖ មេដឹកនាំក្រុមនេះគឺលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ ។ នៅឆ្នាំ ១៩៤៥

ជប៉ុននឹងបានបណ្ដេញបារាំងចេញពីកម្ពុជាហើយប្រកាសកម្ពុជាជារដ្ឋឯករាជ្យដោយលើកសឺន-ង៉ុកថា ញ់ឲ្យធ្វើជានាយករដ្ឋមន្ដ្រីដែលតាមការពិតរដ្ឋាភិបាលរបស់សឺន-ង៉ុកថាញ់គ្រាន់តែជារដ្ឋាភិ បាលទីងមោងប៉ុណ្ណោះនៃឯករាជ្យក្លែងក្លាយដែលផ្ដល់ឲ្យពួកយោធានិយមជប៉ុន ។ ក្រោយពេល ជប៉ុនចាញ់ សង្រ្គាមលោកលើកទី២ បារាំងបានវិលមកកាន់កម្ពុជាជាថ្មីកងទ័ពរបស់សឺន-ង៉ុកថាញ់ បានប្រឹងទប់ទល់នឹងបារាំងដែរតែពុំអាចតស៊ូនឹងបារាំងបានឡើយ​ហើយសឺន-ង៉ុកថាញ់ត្រូវបានចា ប់យកទៅឃុំនៅប្រទេសបារាំង ។ នៅឆ្នាំ ១៩៥១ បារាំងបានដោះលែងសឺន-ង៉ុកថាញ់ តាមសំ ណើររបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ។ នៅដើមឆ្នាំ ១៩៥២ សឺន-ង៉ុកថាញ់ បានរត់ទៅប្រទេសថៃបង្កើត ចលនាខ្មែរសេរី ។

          -ក្រុមដែលមាននិន្នាការខាងកុម្មុយនិស្ដ៖ នៅឆ្នាំ១៩៣០ ចលនាប្រជារាស្ដ្របានរួបរួមជាមួយ ក្រុមដែលមាននិន្នាការខាងកុម្មុយនិស្ដ ។ បន្ទាប់ពីការមកដល់នៃរបបយោធានិយមជប៉ុន ក្រុមនេះបានក្លាយទៅជារណសិរ្សអ្នកស្នេហាមាតុភូមិខ្មែរ ឫហៅថាខ្មែរឥស្សរៈ ។ ស្ថានភាព រង្គោះ រង្គើខាងសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមផ្ដល់ឲ្យរណសិរ្សខ្មែរឥស្សរៈ ពង្រីកមូលដ្ឋាននយោបាយ និងពង្រីកចម្បាំងឈ្លបទៅលើពួកអាណានិគម ។ ទោះបីមានប្រតិបត្តិការងារបង្រ្កាបដ៏សា ហាវអំពីកងទ័ពបារាំងក៏ដោយក៏កងកម្លាំងខ្មែរឥស្សរៈ បានវាយប្រហារតបមកវិញធ្វើឲ្យបារាំង មានការខូចខាតដែរ ។

៤.១១. ការតស៊ូដើម្បីការបង្រួបបង្រួមខ្មែរ

            ស្ថានភាពរបស់កម្ពុជានៅក្នុងរយៈកាលបញ្ចប់សង្រ្គាមមានភាពច្របូកប្របល់នៅឡើយ ។ ពួក បារាំងសេរីក្រោមការដឹកនាំរបស់លោកឧត្ដមសេនីយ៍ហ្សាល-ដឺ-ហ្គ៊ោល បានប្ដេជ្ញាដើម្បីយកឥណ្ឌូចិន ត្រឡប់មកវិញឲ្យបាន ថ្វីត្បិតតែពួកគេបានផ្ដល់ឲ្យកម្ពុជា និងដែនអាណាព្យាបាលឥណ្ឌូចិនដទៃទៀត នូវទំហំនៃអភិបាលកិច្ចខ្លួនឯងក៏ដោយ ក៏ខ្លួនបានដាក់កំណត់ព្រំដែនដោយប្រុងប្រយ័ត្នដដែល ។ ដោយបានធ្វើឲ្យជឿទុកចិត្តថាពួកគេមាន បេសកកម្មអាចារ្យធម៌ ពួកបារាំងបានមើលឃើញនូវការចូល រួមរបស់ឥណ្ឌូចិនក្នុងសហភាពបារាំងនៃអតីតដែនអាណានិគមដែលបានចែករំលែកបទពិសោធន៍ដល់ទូទៅនៃវប្បធម៌បារាំង ។ មិនថាពួកឥស្សរជនដែលមានវិជ្ជាជីវៈនៅតាមទីក្រុង ឫក៏ប្រជាជនសាមញ្ញទេ យ៉ាងណាៗក៏ត្រូវបានទាក់ទាញដោយការរៀបចំនេះដែរ ។ ចំពោះប្រជាជនខ្មែររស់នៅក្នុងដំណើរជីវិត ឆ្លងកាត់ក្នុងសម័យឯករាជ្យដ៏ខ្លីចាប់ពីខែមីនា ដល់ខែតុលា ឆ្នាំ ១៩៤៥ ទទួលបាននូវភាពសម្បូរ សប្បាយរីករាយ ។ ភាពជូរចត់របស់ខ្មែរគឺជារឿងអតីតកាល ។

            នៅភ្នំពេញ ព្រះសីហនុ កំពុងដើរតួជាព្រះប្រមុខរដ្ឋដែលជាតំណែងដ៏លំបាកក្នុងការចរចាជា មួយពួកបារាំងដើម្បីទាមទារឯករាជ្យពេញលេញក្នុងខណៈពេលនោះ ទ្រង់ក៏បានព្យាយាមដើម្បីធ្វើ អព្យាក្រឹតកម្មពួកអ្នកនយោបាយនិងអ្នកគាំទ្រគណបក្សនៃបក្សពួកខ្មែរឥស្សរៈ និងវៀតមិញដែលពួក គេចាត់ទុកទ្រង់ជាអ្នកចូលដៃជាមួយពួកបារាំង ។ កំឡុងសម័យកាលដ៏ជ្រួលច្របល់រវាងឆ្នាំ ១៩៤៦ ដល់ ១៩៥៣ ព្រះសីហនុបានបង្ហាញនូវសម្បតានគួរឲ្យកត់សម្គាល់នូវជីវិតនយោបាយដែលបាន ជម្រុញនាំឲ្យមានការគាំទ្រព្រះអង្គមុន និងក្រោយធ្លាក់អំណាចនៅខែមីនា ឆ្នាំ ១៩៧០ ។ ពួកខ្មែរ ឥស្សរៈជាចលនាទ័ពព្រៃមួយដែលកើតឡើងដោយឯកឯងយ៉ាងធំក្រៃលែងដែលបានកំពុងតែបន្តប្រតិបត្តិការនៅតាមតំបន់ព្រំដែននានា ។ ក្រុមនេះរួមមានពួកឆ្វេងនិយមក្នុងស្រុក ពួកឆ្វេងនិយមយួន ពួក ជនជាតិប្រឆាំងរាជាធិបតេយ្យ ( ខ្មែរសេរី ) ដែលស្ម័គស្មោះទៅខាងលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ ហើយពួក ចោរប្លន់សាមញ្ញបានកំពុងទាញប្រយោជន៍ពីភាពវឹកវរនាំគ្នាបង្កភេរវកម្មលើពួកអ្នកស្រុកអ្នកភូមិ ។ ទោះបីជាឪកាសរបស់ពួកគេមាន និងបាត់បង់ទៅវិញក៏ដោយកំឡុងសម័យក្រោយសង្រ្គាមក៏ដោយ( គ្រោះកាចដ៏សំខាន់មួយគឺការដួលរលំនៃរដ្ឋាភិបាលជាមិត្តឆ្វេងនិយមនៅបាងកកនៅឆ្នាំ ១៩៤៧ ) ក៏ នៅឆ្នាំ ១៩៥៤ពួកខ្មែរឥស្សរៈកំពុងតែប្រតិបត្តិការជាមួយពួកវៀតមិញ បើតាមប៉ាន់ស្មាន់ខ្លះថាដូចជា បានគ្រប់គ្រង ៥០ ភាគរយជាងនៃទឹកដីរបស់កម្ពុជា ។

            នៅឆ្នាំ ១៩៤៦ បានបារាំងបានអនុញ្ញាតឲ្យប្រជាជនខ្មែរបង្កើតគណបក្សនយោបាយ និងប្រារព្ធ ការបោះឆ្នោតសម្រាប់សភាព្រឹក្សា ដែលនឹងផ្ដល់ប្រឹក្សាដល់ព្រះមហាក្សត្រលើសេចក្ដីព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ របស់ប្រទេស ។ គណបក្សសម្ខាន់ៗពីរត្រូវបានដឹកនាំដោយព្រះអង្គម្ចាស់ក្នុងខ្សែរាជវង្ស ។ គណបក្ស ប្រជាធិបតេយ្យ ដឹកនាំដោយព្រះអង្គម្ចាស់ ( អ្នកអង្គម្ចាស់ ) ស៊ីសុវត្ថិ-យុត្តិវង្ស បានចូលទៅក្ដាប់បាន ឯករាជ្យភ្លាមៗកំណែទម្រង់ប្រជាធិបតេយ្យ និងរដ្ឋាភិបាលអាស្រ័យសភា ។ អ្នកគាំទ្រគណបក្សនេះគឺ ពួកគ្រូបង្រៀនពួកមន្ដ្រីរាជការក្នុងស្រុក ពួកសមាជិកនៃសមណភេទពុទ្ធសាសនាសកម្មៗខាងនយោ បាយ និងដទៃៗផ្សេងទៀតដែលគោលគំនិតរបស់ពួកគេត្រូវរងឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដោយសារការអំពាវ នាវជាតិនិយមនៃសារព័ត៌មាន “ នគរវត្ត “ មុនពេលត្រូវបានបិទដោយពួកបារាំងនៅឆ្នាំ ១៩៤២ ។ ពួក អ្នកប្រជាធិបតេយ្យមួយចំនួនបានពេញចិត្តពេញថ្លើមជាមួយនឹងមធ្យោបាយហិង្សាមួយរបស់ពួកខ្មែរឥស្សរៈ ។ គណបក្សសេរីនិយម ដឹកនាំដោយព្រះអង្គម្ចាស់នរោត្ដម-នរិន្ទដេត ( Norodom Norindeth ) តំណាងឲ្យចំណាប់អារកម្មណ៍នៃពួកឥស្សរជនចាស់ៗនៅតាមជនបទរួមមានពួកម្ចាស់ដីធំៗជាដើម ។ ពួកគេចូលចិត្តការបន្តទម្រង់ទំនាក់ទំនងអាណានិគមជាមួយបារាំងជាង ហើយគាំទ្រកំណែទម្រង់ប្រជា ធិបតេយ្យសើៗ ។ ការបោះឆ្នោតសភាប្រឹក្សាបានប្រារព្ធឡើងនៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ ១៩៤៦ ពួកអ្នកប្រជាធិប តេយ្យបានឈ្នះ ៥០ ក្នុងចំណោម ៦៧ កៅអី ។

ជាមួយចំនួនភាគច្រើនដែលមិនប្រែប្រួលក្នុងសភាពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញយកគំរូតាមច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃសាធារណរដ្ឋបារាំងទីបួន ។ អំណាចត្រូវបានប្រមូលផ្ដុំនៅក្នុងកណ្ដាប់ ដៃនៃរដ្ឋសភាជាតិដែលបានបោះឆ្នោតដោយប្រជាជន ។ ព្រះមហាក្សត្របានប្រកាសរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី ដោយស្ទាក់ស្ទើរនៅថ្ងៃទី ៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ ១៩៤៧ ។ កាលនោះបានទទួលបានទទួលស្គាល់ព្រះអង្គ ត្រឹមជា “ ព្រះប្រមុខរដ្ឋក្នុងចិត្ត “ បានកាត់បន្ថយទ្រង់ចេញពីលក្ខខណ្ឌនៃព្រះមហាក្សត្រអាស្រ័យរដ្ឋ ធម្មនុញ្ញ ហើយដែលបានបន្សល់ទុកនូវភាពមិនច្បាស់លាស់ នូវទំហំដែលព្រះអង្គអាចដើរតួនាទីសកម្ម នៅក្នុងឆាកនយោបាយជាតិ ។ ព្រះសីហនុអាចនឹងប្រែភាពមិនច្បាស់លាស់នេះទៅជាគុណសម្បត្តិ របស់ព្រះអង្គនៅប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកទៀត ។

            នៅក្នុងការបោះឆ្នោតសភាជាតិខែធ្នូ ឆ្នាំ ១៩៤៧ ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានឈ្នះឆ្នោតចំនួន ភាគច្រើនក្រៃលែង ។ ទោះបីដូច្នេះក៏ដោយ ក៏មានការខ្វែងគំនិតគ្នានៅខាងក្នុងគណបក្សដែលពុំអាច គ្រប់គ្រងបានឡើយ ។ ស្ថាបនិករបស់បក្សទ្រង់ស៊ីសុវត្ថិ-យុត្តិវង្សបានសុគត និងមិនមានអ្នកដឹកនាំ មួយណាច្បាស់លាស់ទេដេលលេចធ្លោរដើម្បីស្នងតំណែងបន្តពីទ្រង់ ។ កំឡុងសម័យឆ្នាំ ១៩៤៨ ដល់ ១៩៤៩ ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានប្រែជារួបរួមគ្នាតែមួយនៅក្នុងការប្រឆាំងទៅនឹងការតែងច្បាប់ដែល បានគាំទ្រដោយព្រះមហាក្សត្រ ឫ ក៏ពួកអ្នកត្រូវចាត់តាំង ។ បញ្ហាដ៏សម្ខាន់មួយគឺបដិសណ្ឋារកិច្ចដើម្បី ឯករាជ្យរបស់ព្រះអង្គនៅក្នុងសហភាពបារាំងដែលនឹងបានស្នើសុំសន្ធិសញ្ញាពង្រាងដែលបានផ្ដល់ដោយពួកបារាំងនៅចុងឆ្នាំ ១៩៤៨ ។ បន្តបន្ទាប់ពីការរំលោភសភាជាតិនៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ ១៩៤៩ កិច្ចព្រម ព្រៀងលើតិកាសញ្ញាបានរំកិលទៅមុខតាមរយៈការដោះដូរចុតហ្មាយរវាងព្រះបាទសីហនុ និងរដ្ឋាភិ បាលបារាំង ។ វាមានប្រសិទ្ធិភាពប្រមាណពីរខែក្រោយមកទៀត ទោះបីជាសច្ចាប័នរបស់សភាជាតិអំ ពីសន្ធិសញ្ញាមួយនេះមិនមានភាពរឹងមាំម្ដងណាក៏ដោយ ។

            សន្ធិសញ្ញាបានផ្ដល់ឲ្យនូវកម្ពុជានៅអ្វីដែលព្រះសីហនុមានព្រះបន្ទូលថា “ ឯករាជ្យភាពហា សិបភាគរយ “ តាមនឹងទំនាក់ទំនងអាណានិគមត្រូវបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការ ហើយប្រជាជនខ្មែរត្រូវបាន គេប្រគល់ការគ្រប់គ្រងខាងមុខងាររដ្ឋបាលមួយចំនួនភាគច្រើន ។ កងកម្លាំងប្រដាប់ងាវុធកម្ពុជាត្រូវ បានផ្ដល់សេរីភាពឲ្យមានសកម្មភាពខាងក្នុងភូមិភាគស្វយ័តដែលនឹងឲ្យគ្រប់គ្រងដោយខ្លួនឯងដែលរួមមានខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាបដែលត្រូវបានត្រឡប់ពីប្រទេសថៃមកវិញក្រោយសង្រ្គាមលោក លើកទី២ ក៏ប៉ុន្តែក្នុងនោះពួកបារាំងបានសង្កត់ធ្ងន់កន្លែងផ្សេងទៀតថាមិនមានធនធានច្រើនដើម្បត្រួត ត្រាឡើយ ។ កម្ពុជានៅតែបានស្នើសុំធ្វើសហការបញ្ហានយោបាយការបរទេសជាមួយក្រុមប្រឹក្សាជាន់ ខ្ពស់នៃសហភាពបារាំង ក៏ប៉ុន្តែយ៉ាងណាៗបារាំងទទួលបានទំហំគ្រប់គ្រងសម្ខាន់លើប្រព័ន្ធតុលា ហិរញ្ញវត្ថុ និងទំនៀមទម្លាប់ ។ ការគ្រប់គ្រងប្រតិបត្តិការយោធាពេលសង្រ្គាមនៅខាងភូមិភាគស្វយ័ត ដែលនៅសេសសល់ក្នុងកណ្ដាប់ដៃរបស់បារាំងនៅឡើយ ។ បារាំងក៏ត្រូវបានអនុញ្ញាតផងដែរឲ្យរក្សា មូលដ្ឋានលើទឹកដីកម្ពុជា ។ នៅឆ្នាំ ១៩៥០ កម្ពុជាត្រូវបានទទួលស្គាល់ខាងកាទូតដោយសហរដ្ឋ និង ដោយពួកមហាអំណាចមិនមែនកុម្មុយនិស្ដជាច្រើន ក៏ប៉ុន្តែនៅអាស៊ីមានតែប្រទេសថៃនិងកូរ៉េខាងត្បូង ទេបានអូសបន្លាយការទទួលស្គាល់ ។

            ពួកអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានឈ្នះសំឡេងភាគច្រើននៅក្នុងការបោះឆ្នោតសភាជាតិនៅខែកញ្ញាឆ្នាំ១៩៥១ ហើយពួកគេក៏បានបន្តនយោបាយរបស់ពួកគេក្នុងការប្រឆាំងព្រះមហាក្សត្រចំមុខតាម ដែលធ្វើបាន ។ នៅក្នុងកិច្ចប្រឹងប្រែងដើម្បីយកឲ្យបានចិត្តរបស់ប្រជាជនភាគច្រើន ។ ព្រះសីហនុបាន សុំឲ្យបារាំងដោះលែងអ្នកជាតិនិយមលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់ពីការនិរទេសខ្លួន ហើយអនុញ្ញាតឲ្យត្រឡប់ ចូលស្រុកវិញ ។ លោកបានធ្វើនិវត្តន៍ដោយជោគជ័យមកកាន់ទីក្រុងភ្នំពេញនៅថ្ងៃទី២៩ ខែតុលា ឆ្នាំ ១៩៥១ ។ វាមិនយូប៉ុន្មានទេយ៉ាងហោចណាស់ក៏មុនពេលលោកចាប់ផ្ដើមទាមទារឲ្យមានការដកទ័ព បារាំងចេញពីកម្ពុជាដែរ ។ លោកក៏បានធ្វើការទាមទារដូចនេះម្ដងទៀតនៅដើមឆ្នាំ ១៩៥២ នៅក្នុង “ ខ្មែរក្រហម “ សារព័ត៌មានប្រចាំសប្ដាហ៍ដែលលោកបានបង្កើតឡើង ។ សារព័ត៌មាននេះត្រូវបានបង្ខំ ឲ្យបញ្ឈប់ការបោះពុម្ពផ្សាយនៅខែមីនា ហើយលោកសឺន-ង៉ុកថាញ់បានរត់ភៀសខ្លួនចេញពីរាជធានី ទៅជាមួយពួកអ្នកដើរតាមលោកដែលប្រដាប់អាវុធពីរបីនាក់ ដើម្បីចូលរួមពួកខ្មែរឥស្សរៈ ។ ដោយត្រូវ បានលាបពណ៌ចុះឡើងថាជាជនកុម្មុយនិស្ដផង និងភ្នាក់ងារនៃទីភ្នាក់សម្ងាត់កណ្ដាល ( ភ.ស.ក. ឫ CIA ) របស់សហរដ្ឋអាមេរិចដោយព្រះសីហនុផង លោកក៏បានរស់នៅនិរទេសខ្លួនរហូតដល់លោក លន់-ណុលបានបង្កើតរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរនៅឆ្នាំ ១៩៧០ ។

៤.១២. ការតស៊ូដើម្បីឯករាជ្យ និងសន្ធិសញ្ញាក្រុងសឺណែវឆ្នាំ ១៩៥៤

            នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ចលនាតស៊ូដើម្បីឯករាជ្យជាតិបានចែកចេញជាពីរផ្នែកផ្សេងគ្នាគឺ៖

·                  ការតស៊ូដោយអាវុធដឹកនាំដោយកម្លាំងនៃចលនាតស៊ូខ្មែរឥស្សរៈដែលមានការជួយគាំទ្រពីសំណាក់កងកម្លាំងវៀតមិញ ។

·                  ការតស៊ូដោយសន្តិវិធី ដឹកនាំដោយសម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ( នយោបាយការទូត ) ។

    ៤.១២.១. រណសិរ្សខ្មែរឥស្សរៈ

            នៅចុងឆ្នាំ ១៩៤៤ បក្សកុម្មុយនិស្ដឥណ្ឌូចិនបានបាប់ផ្ដើមបង្កើតកងទ័ពជាតិនៅប្រទេសវៀត ណាម ។ នានិទាឃរដូវឆ្នាំ​ ១៩៤៥ បានចាប់ផ្ដើមធ្វើបាតុកម្មនៅក្នុងតំបន់រំដោះនៃប្រទេសកម្ពុជា ។

            នៅខែសីហា​ ឆ្នាំ ១៩៤៥ នៅប្រទេសវៀតណាមក្រោមការដឹកនាំរបស់បក្សកុម្មុយនិស្ដឥណ្ឌូចិន ការបះបោរបានផ្ទុះយ៉ាងខ្លាំង ។ នៅថ្ងៃទី ២ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ ១៩៥៤ គេបានបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យមួយឈ្មោះ “ សាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យវៀតណាម “ ។​

            ពួកចិនជាតិនិយមដែលកាន់កាប់ភូមិភាគខាងជើងនៃប្រទេសវៀតណាម និងពួកអង់គ្លេស បារាំងដែលបានកាន់កាប់ភូមិខាងត្បូងបានប្រយុទ្ធគ្នាដើម្បីទឹកដីអាណនិគមរបស់ខ្លួន ។

            វៀតណាមត្រូវការចាំបាច់សម្ងំបង្កើតកម្លាំងរដ្ឋអំណាចថ្មីរបស់ខ្លួន ។ នៅឆ្នាំ ១៩៤៦ សង្រ្គាម ទាមទារឯករាជ្យជាតិបានផ្ទុះឡើង និងរាលដាល់គ្រប់ទីកន្លែងក្នុងប្រទេសវៀតណាម ហើយចលនា នេះរាលដាលទៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជា ។ ក្រោយមកទើបលេចចេញចលនាតស៊ូប្រដាប់អាវុធរបស់ខ្មែរ ឥស្សរៈនៅកម្ពុជា ។

            រណសិរ្ស “ ខ្មែរឥស្សរៈ “ ដំបូងពុំទាន់បានកសាងមូលដ្ឋានរបស់ខ្លួនទេ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ ដោយក្រោមការដឹកនាំរបស់បក្សកុម្មុយនិស្ដឥណ្ឌូចិនរនសិរ្ស “ ខ្មែរឥស្សរៈ “ បានធ្វើសកម្មភាពយ៉ាង សកម្ម ។ កងទ័ពជាតិវៀតណាមខាងជើងបានចូលមកដល់ប្រទេសកម្ពុជាដែលធ្វើឲ្យការប្រយុទ្ធ ប្រឆាំងនិងពួកអាណានិគមបារាំងកាន់តែខ្លាំងខ្លាឡើង ។ នៅអំឡុងឆ្នាំ ១៩៤៧ ដល់ ១៩៤៨ ដោយ បានទទួលការគាំពារពីកម្លាំងកងទ័ពវៀតណាមរណសិរ្ស “ ខ្មែរឥស្សរៈ “ បានកសាងមូលដ្ឋានរបស់ខ្លួន នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ។ នៅចុងឆ្នាំ ១៩៤៩ កងទ័ពខ្មែរឥស្សរៈបានពង្រីកតំបន់កាន់កាប់របស់ខ្លួននៅ លើផ្ទៃដី១ភាគ៣នៃផ្ទៃប្រទេសទាំងមូលដែលមានប្រជាជនចំនួនប្រហែល ១លាននាក់រស់នៅ ។ ដោយពើបប្រទះនូវព្រឹត្តិការណ៍យ៉ាងនេះសម្ដេចព្រះសីហនុ និងបារាំងបានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រម ព្រៀងមួយនៅឆ្នាំ ១៩៤៩ ដែលមានអត្ថន័យថា ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាជារដ្ឋឯករាជ្យមួយស្ថិតនៅក្នុង សហព័ន្ធឥណ្ឌូចិនបារាំង ។

    ៤.១២.២. ព្រះរាជដំណើរទៅកាន់ប្រទេសបារាំង

            នៅថ្ងៃទី ៩ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ ១៩៥៣ ព្រះអង្គបានយាងចេញពីប្រទេសកម្ពុជាឆ្ពោះទៅកាន់ប្រទេស បារាំងដោយប្រគល់កិច្ចការប្រទេសជាតោឲ្យទៅព្រះរាជបិតា ព្រះបាទសុរាម្រិត និងឯកឧត្ដម ប៉ែន នុត ជាឧបនាយករដ្ឋមន្ដ្រី ។ នៅប្រទេសបារាំងព្រះអង្គទ្រង់គង់នៅទីក្រុងណាពូលក្នុងតំបន់អាល់ខាង ក្រោម ( Alpes Maritimes ) ហើយក៏បានផ្ញើសារទៅលោក វ៉ាំងសង់ អូរីយ៉ូល នៅថ្ងៃទី ៥ ខែមីនា ឆ្នាំ ១៩៥៣ ដោយមានសេចក្ដីថា “ នៅក្នុងដំណើរទស្សនកិច្ចរបស់ខ្ញុំមកប្រទេសបារាំង ខ្ញុំមានជំនឿថា បារាំងនឹងផ្ដល់នូវអ្វីដែលខ្ញុំបានសន្យាជូនប្រជាជនរបស់ខ្ញុំ គឺការនាំមកនូវឯករាជ្យពេញលេញជូនមាតុ ភូមិ “ ។ នៅក្នុងសម័យនេះបើប្រទេសកម្ពុជាមិនបានទទួលអំណាចខាងតុលាការយោធា ហិរញ្ញវត្ថុ និងសេដ្ឋទេនោះឈ្មោះថាប្រទេសកម្ពុជាមិនបាននូវឯករាជ្យពេញលេញនៅឡើយ ។ អស់រយៈពេល ពីរសប្ដាហ៍ក្នុងការរង់ចាំចម្លើយពីប្រធានាធិបតីបារាំងដោយពុំបានទទួលផ្លែផ្កាមក ព្រះអង្គបានផ្ញើសារ លិខិតជាលើកទីពីរដោយសុំឲ្យបារាំងឆ្លើយនឹងសំណើរនេះឲ្យបានឆាប់រហ័ស ។ ចម្លើយដែលព្រះអង្គ បានទទួលគឺបដិសណ្ឋារកិច្ចរបស់លោកអូរីយ៉ូលនឹងបានមកក្នុងពិធីលៀងសាយភោជន៍មួយនៅវិមានអេលីហ្សេនៅថ្ងៃទី ២៥ ខែមីនា ឆ្នាំ ១៩៥៣ ប៉ុន្តែមិនមានន័យអ្វីសម្រាប់បញ្ហានយោបាយឡើយ ។

 

 

 

 

                                                            

                                                       

 

 

---

[1] -វចនានុក្រមសម្តេចជួន ណាត

[2] - វចនានុក្រម dictionary.com

[3] -លោកអឹម ជេ ឡែនវិល

[4] -បណ្ឌិត ចន ឌូវី

[5] -សាស្រ្តាចារ្យ H. Mahmud Yunus

[6] -Mr.Benjamin Franklin

[7] -Mr.John Dewey

[8] -Mr.Albert Einstein

[9] -វ៉ាន់​ឌី កាអុន  សុបិន និងការពិត ឆ្នាំ១៩៧២

 

[10] -មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារស្រាវជ្រាវអារ្យធម៌ខ្មែរ ឆ្នាំ១៩៨៥

[11] -ឥន្ទ  ឳមសាម៉េង ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ         ឆ្នាំ ២០០៦

[12] -ឃីង ហុកឌីឆ្នាំ២០០៧:១៧

[13] -ជាសោភារីនិងហ៊ុយស៊ីវងឆ្នាំ២០០៧:៤៣

[14] -យ.យ.មីហេយេវ ១៩៩៩:២៦

[15] -Bilodeau;Pathammavong&Hong,1955:23

[16] -លោកដេវិឌឆាណ្ឌល័រ២០០៩:១៩៣                                                                                        

[17] -លោកឃឹន សុខ ២០០៣:៥០                                                                                                                                

[18] -លោក ដាវិឌឆាណ្ឌល័រ(២០០៩:១៩៣)

Read More